ما در این بخش یاد خواهیم گرفت که این نوع استدلال چه جاهایی جواب می‌دهد و چه جاهایی جواب نمی‌دهد.

بعد یاد خواهیم گرفت که چه‌طور استدلال قیاسی را به کار ببندیم تا استدلال‌هایمان هرچه قوی‌تر شوند.

 

 

 

چه خوب چه بد، ما روز و شب با استدلال قیاسی سر و کار داریم. شده است که توی روزنامه با این آگهی بازرگانی روبه‌رو شویم: «پودر لباس‌شویی "الف" نمی‌تواند لباس‌ها را تمیز و سفید کند. اما پودر لباس‌شویی "ب" لباس‌های شما را برق می‌اندازد.» یا توی تلویزیون می‌شنویم که سیاستمداری می‌گوید: «مالیات زیاد مردم را از کار بیکار می‌کند. ما باید مالیات‌ها را کاهش دهیم. کاهش مالیات منجر به تولید کار برای ملت می‌شود!» یا در رستوران می‌نویم که پدری به فرزندش می‌گوید: «اگر غذای‌ات را تمام نکنی، از دسر خبری نیست.»

 

وقتی بفهمیم استدلال قیاسی چیست و چه‌طور عمل می‌کند، آن‌وقت می‌توانیم استدلال‌های پیش بگذاریم و راحت‌تر حرف‌مان را به کرسی بنشانیم. هم‌چنین خواهیم دانست که چه کسی استدلال ضعیفی دارد. درک این موضوع باعث می‌شود تحت تاثیر حرف‌هایش قرار نگیریم. و اگر کسی هم استدلال قوی‌ای ارائه داد می‌توانیم ارزش حرف و استدلال‌اش را بفهمیم و بفهمیم چرا تحت تاثیر استدلالش قرار گرفته‌ایم.

 

 

قیاس، روند استخراج نتیجه‌ای مشخص از دو پیش‌فرض یا قضیه است. همه‌ی استدلال‌های قیاسی سه عنصر دارند:

الف) پیش‌فرض کلان (یا همان قضیه‌ی کبری)

ب) پیش‌فرض خُرد (یا همان قضیه‌ی صغری)

ج) نتیجه

 

برای مثال، می‌دانیم که سگ‌ها چهارتا پا دارند، و می‌دانیم که شکاری هم نوعی سگ است؛ بنابراین می‌توانیم نتیجه بگیریم که شکاری‌ها هم چهارتا پا دارند.

 

استدلال قیاسی وقتی جواب می‌دهد که فرض‌ها یا همان قضیه‌های‌مان درست و حقیقی باشند، و نتیجه هم منطقا از همین قضیه‌های حقیقی تبعیت می‌کند.

 

 

− هر استدلال قیاسی دو قضیه دارد که درستی نتیجه را ضمانت می‌کنند؛ یعنی قضایا اگر درست و حقیقی باشند، غیرممکن است که نتیجه‌ی آن‌ها غلط و نادرست باشد.

 

− استدلال قیاسی یا معتبر است یا نامعتبر؛ وقتی قضایا درست باشند و نتیجه هم درست باشد، می‌گویند استدلال معتبر است. اما اگر یکی از مقدمات (پیش‌فرض‌ها) یا هر دوی آن‌ها نادرست باشند، نتیجه نامعتبر است.

 

− استدلال قیاسی بر اساس یک‌سری قوانین و مقررات و اصول بنا شده است، اما در استدلال استقرایی (که بعدها در موردش صحبت خواهیم کرد) قضیه‌ی اصلی مبتنی بر مشاهدات و تجربه است.

 

• تمرین

کدام از مثال‌های زیر استدلال قیاسی است؟

 

الف) ۴ عدد سی‌دی روی قفسه و ۳ تا سی‌دی هم زیر قفسه‌ی کتاب‌خانه‌ی من هست. به غیر از این‌ها، هیچ سی‌دی دیگری توی کتاب‌خانه‌ی من وجود ندارد. بنابراین من ۷ تا سی‌دی دارم.

ب) تاج‌محل نه توی ایران است و نه توی جامائیکا. اگر تاج‌محل در هند باشد، پس تاج‌محل در آسیاست. بنابراین، تاج‌محل در هند است.

ج) هیچ کسی در امتحان دیروز نمره‌ی بیست نگرفته است. جعفر دیروز غایب بود. امروز از جعفر امتحان می‌گیرند و نمره‌ی بیست خواهد گرفت.

د) همه‌ی انسان‌ها طرف‌دار صلح جهانی هستند. تروریست‌ها به صلح جهانی توجه‌ای ندارند. تروریست‌ها نابودی را به ارمغان می‌آورند.

 

پاسخ

 

جواب، گزینه‌ی الف است. گزینه‌ی الف دو قضیه دارد و یک نتیجه، نتیجه‌ای که منطقا از همان دو قضایا استخراج شده است.

گزینه‌ی ب سه قضیه دارد و نتیجه هم از قضایا استخراج نشده است.

گزینه‌ی ج و د نتیجه‌ای دارند که از قضایا استخراج نشده است.

 

برای این‌که بتوانیم بفهمیم چه استدلالی استدلال قیاسی است و مشخص کنیم که آیا معتبر است یا نه، باید به قضایا و نتیجه‌ی استدلال نگاه کنیم.

بیایید به سازه‌های استدلال قیاسی نگاه ژرف‌تری بیندازیم.

 

اعتبار استدلال قیاسی بسته به قضیه‌های آن است. از آنجایی که نتیجه از قضیه‌ها گرفته می‌شود، اگر یکی از آنها یا هر دوی آنها غلط باشد، نتیجه نامعتبر خواهد بود. پس، قضیه‌ها باید واقعیت‌های درستی را بیان کنند، اصلِ و قانون باشند. کلمه‌هایی مانند «همه» یا «هر» می‌توانند حقیقی‌بودن قضایا را عوض کنند.

 

به این مثال نگاه کنید:

همه‌ی انسان‌ها پوستی روشن دارند.

آفریقایی‌ها انسان هستند.

پس آفریقایی‌ها پوستی روشن دارند.

 

حقیقت این است که برخی انسان‌ها پوستی روشن دارند. قضیه‌ی اول حقیقی نیست، و همین قضیه است که نتیجه‌ی استدلال را نامعتبر می‌سازد.

 

 

قضیه‌ی کبری گزاره‌ای است کلی که به‌جای مصداق‌ها (و نمونه‌ها) با کلیات (و مقوله‌ها) سروکار دارد. قضیه‌ی کبری، دو موضوع را به هم مرتبط می‌سازد:

همه‌ی زن‌ها زمانی دختر بوده‌اند.

ورزشکاران بدن‌های خوش‌تراشی دارند.

استادهای دانشگاه نمره‌های بالایی می‌گرفتند.

 

موضوعِ قضیه‌ی کبری (زن‌ها، ورزش‌کاران، استادان دانشگاه) را مقدم می‌نامند؛ عبارات فعلی (زمانی دختر بودند، بدن‌های خوش‌تراشی دارند، نمره‌های خوبی گرفته‌اند) را تالی می‌نامند.

 

صغری گزاره‌ای است که با نمونه‌های مشخص قضیه‌ی کبری سر و کار دارد:

مادر من زن است.

تختی ورزش‌کار است.

دکتر یمنی استاد دانشگاه است.

 

صغری یا کبری را تایید می‌کند یا رد می‌کند. وقتی صغری کبری را تایید می‌کند، مقدم صغری با موضوع کبری (یا همان مقدم) یکسان است. وقتی هم صغری کبری را رد می‌کند، تالی صغری با تالی کبری یکسان نیست. برای مثال:

بچه‌ها شکلات دوست دارند.

نگار بچه است.

در این مورد، صغری (نگار بچه است) کبری را تایید می‌کند؛ صغری دارد می‌گوید که چیزی (نگار) وجود دارد که با قضیه‌ی کبری (بچه) یکسان و همانند است.

بچه‌ها شکلات دوست دارند.

نگار شکلات دوست ندارد.

در این مورد، صغری کبری را رد می‌کند؛ صغری می‌گوید چیزی (نگار) وجود دارد که با تالی (دوست‌داشتن شکلات) همخوانی ندارد.

 

• تمرین

نخست توجه کنید که در قضیه‌ی کبری دو عامل خیلی مهم است:

۱. قضیه‌ی کبری دو موضوع را به هم مرتبط می‌کند.

۲. قضیه‌ی کبری یک قانون یا اصل یا یک موضوع کلی را مطرح می‌کند.

با توجه به این موضوع:

کدام از موارد زیر می‌تواند نمونه عالی یک قضیه‌ی کبری باشد؟

 

الف) هیچ‌کس نمی‌داند که آیا ستاره‌ای با زمین تصادم خواهد کرد یا نه.

ب) هیچ ستاره‌ای وجود ندارد.

ج) کسانی که فکر می‌کنند ستاره‌ای به زمین اصابت خواهد کرد، خیال‌باف هستند.

د) دانشمندان اثبات کرده‌اند که هیچ ستاره‌ای به زمین اصابت نخواهد کرد.

 

پاسخ

 

بهترین گزینه، ج است؛ چون دارد دو موضوع (یعنی ستاره‌ها و خیال‌باف‌بودن) را به هم مرتبط می‌سازد و یک چیز کلی را مطرح می‌کند.

 

استدلال قیاسی از آن استدلال‌هایی است که درستی و حقیقت نتیجه‌اش تضمین‌شده و حتمی است. اگر استدلالی معتبر باشد، حقیقت قضایای آن استدلال وارد نتیجه خواهد شد. اما این در صورتی است که نتیجه منطقا از آن دو قضیه استخراج شده باشد، نه این‌که فراتر از قضایا رفته باشد.

 

مثالی بزنیم درباره‌ی نتیجه‌ای که از قضایا تبعیت کرده است:

 

بانک‌ها با بهره‌گرفتن پول درمی‌آورند.

بانک الف از من بهره می‌گیرد.

بانک الف پول درمی‌آورد.

 

نکته این‌جاست که نتیجه هیچ اطلاعات اضافی‌ای به ما نمی‌دهد، و هیچ استنتاج یا پیش‌فرضی درباره‌ی قضایا نمی‌سازد. نتیجه اگر این‌گونه باشد معتبر است.

 

حال مثالی بزنیم از این‌که نتیجه فراتر از حقیقتِ قضایا رفته است:

 

احمد محمود، چند رمان ارزشمند نوشته است.

احمد محمود، «داستان یک شهر» را نوشته است.

«داستان یک شهر» رمان ارزشمندی است.

 

چرا این نتیجه، نامعتبر است؟ چون قضیه‌ی کبری می‌گوید برخی از رمان‌های احمد محمود ارزشمند هستند. اما نتیجه فرض گرفته است که «داستان یک شهر» داخل همان چند رمانی است که قضیه‌ی کبری گفته است. اما هیچ نشانه‌ای از این وجود ندارد که «داستان یک شهر» در میان همان چند رمان ارزشمند احمد محمود قرار داشته باشد.

 

• تمرین

نتیجه‌ی زیر نامعتبر است. چه‌گونه می‌توان آن را معتبر ساخت؟

 

باید ۱۸ سال داشت تا بتوان گواهی‌نامه‌ی رانندگی گرفت.

علی فردا ۱۸ ساله می‌شود.

پس، علی می‌تواند همین حالا ماشین بخرد.

 

پاسخ

 

نتیجه باید این باشد:

پس، علی می‌تواند همین حالا حالا گواهی‌نامه‌ی رانندگی بگیرد. استدلال قیاسی هیچ چیزی درباره‌ی خریدن ماشین نگفته بود.

 

استدلال قیاسی به دو شیوه‌ی کلی بیان می‌شود: قیاس (غیر شرطی)  و قیاس شرطی.

 

قیاس منطقی متشکل از دو قضیه و یک نتیجه است. قضیه‌ی اول، به گروهی اشاره کرده (الف) و ویژگی‌ای را به آن گروه نسبت می‌دهد (ب) : مثلا: همه‌ی گیاه‌خوارها گوشت نمی‌خورند.

قضیه‌ی دوم یک مکان یا شخص یا چیز خاصی (ج) را درون گروه قرار می‌دهد یا از آن گروه بیرون می‌گذارد. مثلا: مهرداد گیاه‌خوار است.

نتیجه هم می‌گوید آن چیز یا مکان یا شخص خاص چه ویژگی‌ای دارد: مهرداد گوشت نمی‌خورد.

 

قیاس منطقی منفی همین روند را طی می‌کند. مثلا: همه‌ی گیاه‌خوارها گوشت نمی‌خورند. مهرداد گیاه‌خوار نیست. مهرداد گوشت می‌خورد.

 

قیاس شرطی همان استدلال را با زبانی متفاوت بیان می‌کند. قضیه‌ی‌ اول می‌گوید اگر چیزی حقیقت داشته باشد پس چیز دیگری هم حقیقت خواهد داشت: مثال: اگر نوشابه را روی میز بریزی، آن‌گاه سطح میز چسبناک می‌شود. نتیجه هم که قضیه‌ی دوم یا همان نتیجه‌ی شرط را بیان می‌کند: سطح میز چسبناک می‌شود.

 

به این چند نمونه توجه کنید:

− اگر باشگاه برویم، آن‌گاه وزن کم خواهیم کرد. اگر الف، آن‌گاه ب: "الف" همان رفتن به باشگاه است و "ب" همان کم‌کردن وزن.

− اگر حسین بعد از کلاس برود با استادش حرف بزند، از سرویس دانشگاه جا خواهد ماند.

− اگر پول نداشته باشیم، آن‌گاه نمی‌توانیم برای کنسرت بلیت بخریم.

 

• تمرین

استدلال قیاسی زیر را یک‌بار در قالب غیر شرطی درآورید و یک‌بار در قالب شرطی.

بهرام هر وقت "استقلال" می‌برد مهمانی می‌گیرد، پس امشب ما مهمانی خواهیم داشت.

 

پاسخ:

 

قیاس منطقی:

هربار که استقلال می‌برد بهرام مهمانی می‌دهد.

استقلال برده است.

بهرام مهمانی می‌دهد.

 

قیاس شرطی:

اگر استقلال ببرد، آن‌گاه بهرام مهمانی می‌دهد.

استقلال برده است،

پس بهرام مهمانی می‌دهد.

 

گاهی مردم از استدلال قیاسی به شکل نادرستی استفاده می‌کنند، یا که دلبخواهی و تصادفی و هرجور که دل‌شان خواست از آن بهره می‌برند. اگر این سواستفاده‌ها را تشخیص بدهید دیگر نمی‌توانید آن‌ها را به‌عنوان حقیقت قبول کنید. به خاطر داشته باشید که استدلال قیاسی زمانی نامعتبر است که یکی یا هر دوی قضیه‌اش حقیقت نداشته باشد یا اینکه نتیجه‌ی غلطی از قضایای حقیقتی به عمل آمده باشد.

ما در بخش بعدی درباره‌ی این مغالطات منطقی صحبت خواهیم کرد. اما اکنون مثالی درباره‌ی سوءاستفاده از استدلال قیاسی:

 

همه‌ی ایرانی‌ها شلوار جین می‌پوشند (کبری)

آرش، ایرانی است (صغری)

پس، آرش هم شلوار جین می‌پوشد. (نتیجه)

 

چون همه‌ی ایرانی‌ها شلوار جین نمی‌پوشند پس کبری اشتباه است. و همین قضیه‌ی اشتباه منجر به نتیجه‌ی اشتباه می‌شود و استدلال را از اعتبار می‌اندازد.

 

استدلال قیاسی دو قضیه دارد، و حاوی یک قانون و اصل یا کلیت است. نتیجه‌ی استدلال هم بر اساس این قضایا گرفته می‌شود. استدلال قیاسی برای این‌که معتبر باشد باید قضایایی حقیقی داشته باشد و نتیجه منطقا از این قضایا تبعیت کند.

وقتی فهمیدیم که این قضایا چه‌طور باید به کار روند، می‌توانیم استدلال‌های‌مان را قوی‌تر کنیم و نگذاریم ‌که دیگران ما را تحت تأثیر استدلال‌های نادرست خویش قرار بدهند.

 

ادامه دارد

 

توضیح مترجم: آنچه خواندید بخش ۱۲ از مجموعه‌ی"ورزیدگی در تفکر انتقادی" است. این مجموعه بر پایه‌ی ترجمه‌‌ای آزاد از کتاب زیر عرضه می‌شود:

 

۲. تعریف مسئله

۳. مشاهده‌ی هدفمند

۴. سازمان‌دهنده‌های تصویری و فوران ایده‌ها

۵. تعیین هدف

۶. عیب‌یابی

۷. منابع دستیابی به اطلاعات

۸. ارزیابی حقیقت

۹. شگردهای اقناع کردن

۱۰. بازی ارقام