نسخه قابل چاپ

یاسر میردامادی − احمد قابل، فقیهِ نواندیش، نویسنده و منتقد سیاسی در طول عمر کوتاه خود، میراثِ درخوردرنگی از نگاه نواندیشانه و اصلاح‌گرانه به سنت فقهی اسلام، از خود بر جای گذاشت. او از جمله روشنفکران دینی‌ای بود که معتقد بود اسلام را بدون تجدیدنظر حداکثری در الاهیاتِ آن (تصویر رایج از خداوند، نبوت، امامت و...) و با تجدید نظر کلی در اصول فقه و نهایتاً تجدید نظرهایی جزیی در الاهیات‌اش می‌توان با جهان جدید و عقلانیت حاکم بر آن سازگار کرد.

از دیگر روشنفکران دینی‌ای که -با وجود تفاوت‌های بسیاری که پروژه‌های فکری هر کدام از آن‌ها با یک‌دیگر دارد- دست‌کم از این جهت، کما بیش، شبیه او می‌اندیشند می‌توان به: محسن کدیور (به استثنای مقطع کوتاهی که نظریه «علمای ابرار» را ابراز داشت و بعدتر آن را پی نگرفت)، آرش نراقی، ابوالقاسم فنایی و حسن یوسفی اشکوری اشاره کرد. از سوی دیگر روشنفکران دینی‌ای قرار دارند که پروژه‌ی فکری‌شان نشان می‌دهد که برای سازگاری اسلام با جهان جدید و عقلانیت حاکم بر آن به تجدیدنظر کلی در الاهیاتِ اسلامی متمایل‌اند و تجدید نظر فقهی-اصولیِ کلی و الاهیاتیِ جزیی را برای این مقصود، گرچه لازم اما کافی نمی‌دانند. عبدالکریم سروش، محمد مجتهد شبستری، ملکیانِ‌ متقدّم، سروش دباغ و مقصود فراستخواه از جمله‌ی این دسته افراد‌اند.

آن‌چه در پی می‌آید ترجمه‌ی بخشی از کتاب «صداهای اصلاح‌گرایانه‌ی اسلام؛ میانجی‌گری میان اسلام و تجدد» (Reformist voices of Islam: mediating Islam and modernity) ویراسته‌ی شیرین هانتر (Shireen T. Hunter) است.

بخش انتخاب شده برای ترجمه، گوشه‌ای از فصل نخست این کتاب با عنوان «گفتمان اصلاح‌گرایانه‌ی اسلامی در ایران؛ مدافعان و چشم‌اندازها»

(Islamic Reformist Discourse in Iran, Proponents and Prospects)

نوشته‌ی شیرین هانتر است. این کتاب به سال ۲۰۰۹ میلادی توسط انتشارات ام.ای شارپ (M.E. Sharpe) منتشر شده است.

گفتنی است که پانوشت‌ها از متن اصلی است، اما لینک‌های ارجاع داده شده، به جز دو مورد که با لینک جدید جایگزین شده‌اند، به دلیل کار نکردن و نیافتن لینکِ فعال، از پانوشت‌ها حذف شده‌اند.

این ترجمه ادای احترامی است به انسانی که گر چونان خیل هم‌سلکان سابق خود می‌زیست، نه فقط تنعّم و مکنتی می‌یافت که چه بسا عمر بلندتری می‌برد، ادای دین به انسان‌هایی که رفتن‌شان، انگاری باورمان می‌آورد که: «غیر از شما و رنج شما نیست در زمین».

شیرین هانتر: «گفتمان اصلاح‌گرایانه‌ی اسلامی در ایران»، روایت احمد قابل

احمد قابل یکی از اصلاح‌طلبانِ سابقاً روحانی و از منتقدان شدید نظام اسلامی و خصوصاً عملکرد آیت‌الله خامنه‌ای است (۱). احمد قابل شاگرد آیت‌الله منتظری بوده است و از نظر مشرب فلسفی و روش‌شناختی به اصلی پای‌بند است که نقل را بر اساس معیارهای عقل داوری می‌کند. در واقع وب‌سایت او «شریعت عقلانی» نام دارد.

قابل معتقد است که تفسیرهای متعدد صورت‌گرفته از متن دینی را می‌بایست در پرتو شروط لازم و معیارهای عقل بشری به داوری نشست. قابل هم‌چون هر متفکر اصلاح‌طلب دیگری میان دین و شریعت تفاوت می‌نهد و بر این نظر است که شریعت می‌بایست در معرض تحلیل عقلانی و نقادانه قرار بگیرد. به باور او فقدان چنین رویکرد نقادانه‌ای به شریعت، دلیل اصلی پایین بودن سطح توسعه‌ی علمی و اجتماعی-اقتصادی مسلمانان است (۲). به نظر قابل برخی از متون و تفاسیری که در زمانه‌ی خود بسیار پیشرو بوده‌اند، از سوی فقیهان نادیده گرفته شدند. او پیش‌نهاد می‌کند که این تفاسیر می‌بایست در پرتو عقل مورد بازنگری قرار گیرند و آن جنبه از این تفاسیر که با دانش امروزی ما سازگار است، باید پذیرفته شود. او هم‌چنین توصیه می‌کند که تفاسیر متضاد یا متنازع از متن و احکام دینی نباید پذیرفته شود. علاوه بر این، متون معتبر اولیه‌ی دینی می‌بایست در نگاهی مجموعه‌ای و کل‌نگرانه و نه مقطعی و جزیی‌نگر مورد ارزیابی قرار گیرند (۳).

قابل هم‌چنین معتقد است که بسط شریعتی «حق محور» در مقابل شریعتی «تکلیف محور» ممکن است، زیرا قرآن، احادیث امامان شیعی و نظریات بسیاری از علما اثبات می‌کند که اسلام حقوق فطری بشر را به رسمیت شناخته است. او شواهدی را برمی‌شمرد که مطابق آن‌ها حق الناس مهم‌تر از حق الله هستند. چنین تفسیری از حقوق در اسلام، رعایت حقوقِ -از نظر بین المللی پذیرفته شده‌یِ- بشر را ممکن می‌سازد (۴).

قابل استدلال می‌کند که هیچ دلیلی در قرآن برای حکم مجازات مرگ در حق مرتد وجود ندارد، هم‌چنین هیچ حکمی در قرآن وجود ندارد که مطابق آن زنی که واجد شرایط پیش‌نمازی است، نتواند چنین نقشی ایفا کند (۵). او منتقد تبعیض‌های دامنه‌داری است که علیه زنان و اقلیت‌های دینی در سرزمین‌های اسلامی ابراز می‌شود، وی چنین تبعیض‌هایی را به فقدان رویکرد عقلانی و انتقادی به شریعت نسبت می‌دهد (۶).

قابل منتقد شورای نگهبان است و در کل با ورود روحانیان به سیاست مخالف است. از او نقل شده که گفته است تجربه‌ی جمهوری اسلامی به مردم ایران نشان داد که «جامعه‌ی مطلوب با اسلام سیاسی دست‌یافتنی نیست. این تجربه بسیار ارزشمندی است. می‌توان گفت این دستاورد واقعی انقلاب اسلامی است» (۷). قابل یکی از اعضای شناخته‌شده‌ و فعال‌ نسل جوان‌تری از روحانیان با اندیشه‌های اصلاح‌گرایانه است، که عموماً در «مجمع محققین و مدرسین حوزه‌ی عملیه‌ی قم» گردهم آمده‌اند.

پانویس‌ها

(۱) قابل انتقاد خود به خامنه‌ای را در نامه‌ای سرگشاده خطاب به وی شرح داده است. برای متن این نامه بنگرید به «نامه‌ی احمد قابل به رهبر جمهوری اسلامی ایران»، منتشر شده در وب‌سایت بی‌بی‌سی فارسی (۲) قابل این نکته را در بستر تاریخ‌نگاری شیعه طرح کرده است. بنگرید به: احمد قابل، «سخنرانی احمد قابل در حسینیه‌ی ارشاد»، منتشر شده در ادوار نیوز.

 (۳) احمد قابل این موضوع را در سلسله مقالاتی در وب‌سایت خود «شریعت عقلانی» بررسی کرده است.

 (۴) احمد قابل، «حق‌ محوری»، در میزان نیوز.

 (۵) بنگرید به «ارتداد» در وب‌سایت شریعت عقلانی.

 (۶) بنگرید به احمد قابل، «سخنرانی احمد قابل در حسینیه‌ی ارشاد»، منتشر شده در ادوار نیوز.

 (۷) به نقل از: علی صدرزاده «توهمات خردشده‌ی یک انقلاب» در سایت قنطره: گفتگو با جهان اسلام.

در همین زمینه:

حسن یوسفی اشکوری: دلیری سزایش ستودن بود

گفت‌وگوی سارا روشن با حسن یوسفی اشکوری