نسخه قابل چاپ

بیژن روحانی - با خروج شبه‌نظامیان گروه انصار‌الدین از شهر تیمبوکتو در مالی، گزارش‌های رسیده خبر از سوختن بخشی از دست‌نوشته‌های تاریخی در کتابخانه‌های شهر می‌دهد.

با‌این‌حال‌ گرچه در روز اول ورود نظامیان فرانسوی و ارتش مالی به شهر تیمبوکتو، سخن از سوختن  کتابخانه اصلی شهر توسط شبه‌نظامیان بود، اما اکنون مشخص شده است خسارت‌ها کمتر از میزان اعلام شده است.

خبرهای تکمیلی در روزهای اخیر نشان می‌دهد که تلاش کم‌نظیر کارکنان کتابخانه‌های اصلی تیمبوکتو در زمان اشغال شهر به دست گروه انصارالدین، باعث نجات بخش اصلی این میراث مکتوب شده است.

خبر آسیب دیدن بخشی از گنجینه نسخه‌های خطی تیمبوکتو همچنان به‌عنوان یکی از مهم‌ترین خبرهای حوزه فرهنگ و میراث فرهنگی مورد توجه رسانه‌ها وسازمان‌های محتلف بین‌المللی است. یونسکو در روزهای اخیر از بسیج کردن صندوق کمک‌های اضطراری و همچنین صندوق میراث جهانی خود برای کمک به نجات و حفاظت از میراث آسیب دیده تیمبوکتو خبر داده است.

روز دوم فوریه، ایرینا بوکووا، مدیرکل سازمان یونسکو، به همراه فرانسوا اولاند، رئیس جمهور فرانسه و دینکوندا ترائوره، رییس جمهور موقت مالی، وارد شهر تیمبوکتو شد.

هدف خانم بوکووا از این سفر، آغاز پروژه‌های یونسکو برای حفاطت از میراث جهانی این شهر است که شامل آرامگاه‌های تیمبوکتو و همچنین میراث مکتوب و نسخه‌های خطی آن می‌شود.

خبرهای تکمیلی از تیمبوکتو

خبری که روز دوشنبه ۲۸ ژانویه منتشر شد حاکی از سوختن کامل و غارت کتابخانه احمد بابا بود. این کتابخانه یکی از اصلی‌ترین کتابخانه‌های شهر و محل نگهداری بیش از ۳۰ هزار نسخه‌خطی و تاریخی منحصر به فرد است. با این‌حال بخش مهمی از گنجینه تاریخی شهر تیمبوکتو در کتابخانه‌ها و مجموعه‌های شخصی نگهداری می‌شود. اگر خبر سوختن کتابخانه احمد بابا به دست شبه‌نظامیان گروه انصارالدین صحت داشت، آن‌گاه جهان بدون تردید با یکی از فجایع بسیار بزرگ فرهنگی روبه‌رو می‌شد.

اما خبرهای تکمیلی در روزهای اخیر نشان داده است تنها بخشی از این گنجینه آسیب دیده است. بررسی‌های جدید نشان می‌دهد تصاویری که در روزهای نخستین از کتاب‌های سوخته پخش شده است، تنها مربوط به تعداد بسیار معدودی از نسخ خطی بوده که در بخش مربوط به حفاظت در نوبت مرمت شدن بوده‌اند. کارکنان کتابخانه در دوران اشغال شهر توسط انصارالدین بخش مهمی از کتاب‌ها را به ساختمان‌های دیگری منتقل کرده‌اند و این کتاب‌ها در زیرزمین به‌خوبی نگهداری شده‌ا‌ند. بخشی دیگر از این ‌کتاب‌‌ها نیز به طور پنهانی از شهر خارج شده‌اند. ساختمان کتابخانه احمدبابا نیز نسوخته است، بلکه طبقه اول و بخش نمایشگاه و بخش مرمت آسیب‌هایی دیده‌اند. در نهایت برآورد می‌شود بین هزار تا سه هزار نسخه دست‌نویس آسیب دیده است.

گنجینه تیمبوکتو چیست؟

نسخه‌های خطی و تاریخی شهر تیمبوکتو که بخشی از شهرت جهانی این شهر مدیون آن است، مجموعه‌ای است بزرگ از چندصدهزار نسخه دست‌نویس مربوط به سده‌های یازدهم تا شانزدهم میلادی. در این زمان شهر تیمبوکتو در اوج شکوفایی خود بود. تیمبوکتو که در اواخر سده یازدهم میلادی بنا نهاده شد، به‌سرعت به یکی از مهم‌ترین مراکز تجاری و همچنین علمی و فرهنگی در آفریقا تبدیل شد. این شهر مرکز تجارت طلا، عاج و نمک بوده است. از سوی دیگر گسترش علوم مختلف در بخش مهمی از آفریقا از این شهر صورت می‌گرفت. علومی مانند ریاضیات، ستاره‌‌شناسی، پزشکی و فنونی مانند کشاورزی در تیمبوکتو به اوج رسیدند. همچنین این شهر مرکز اصلی نشر علوم مذهبی و اسلامی بود. طریقت یا تصوف در تیمبوکتو پایگاه بسیار مهمی داشت و از این‌رو این شهر به «شهر ۳۳۳» قدیس نیز مشهور بود.

به دلیل رونق تجارت و گسترش دانش‌های مختلف، اسناد و نسخه‌های خطی فراوانی در آن دوره پدید‌ آمد. کتاب‌هایی فراوان ادبی و شعر، کتاب‌های علمی در خصوص ریاضی و ستاره‌شناسی و پزشکی و همچنین قرآن‌های بسیار نفیس، اسناد ازدواج و معامله‌های تجاری بخشی از این گنجینه تاریخی هستند.

اهمیت اسناد تیمبوکتو در آن است که نشان می‌دهد بر خلاف تصور رایج، قاره آفریقا دارای یک تاریخ مکتوب و بسیار غنی است. این اسناد به زبان‌های مختلف از جمله عربی و سنغایی است. اهمیت علمی و تاریخی شهر تیمبوکتو در آفریقا قابل مقایسه با اهمیت عملی و تاریخی شهرهایی مانند آکسفورد یا کمبریج است که در سده‌های میانی مرکز علم و دانش بوده‌‌اند.

با آن‌که مالی تا مدتی مستعمره فرانسه بوده است و تعدادی از نسخه‌های ارزشمند این کشور به فرانسه منتقل شده بودند، اما تا مدت‌ها کسی در دنیا از اهمیت این گنجینه فوق‌العاده خبر نداشت و در حقیقت کارهای تحقیقاتی مهمی در خصوص آن‌ صورت نگرفته بود.

در سال ۱۹۸۸، یونسکو این شهر را به دلیل اهمیت تاریخی و آثار و بناهای شاخصی همچون مساجد و آرامگاه‌ها در فهرست میراث جهانی خود ثبت کرد.

در سال ۲۰۰۳ پروژه مشترکی بین کشور مالی و آفریقای جنوبی برای مطالعه و حفاظت از این میراث ارزشمند آغاز شد. بخشی از این پروژه ساختن یک مرکز جدید برای نگهداری این آثار خطی بود. سرانجام کتابخانه جدید احمدبابا در سال ۲۰۰۹ میلادی  افتتاح شد. ساختمان این کتابخانه دولتی یکی از اصلی‌ترین مراکز  مطالعه و مرمت این نسخه‌های خطی است و ده‌ها هزار نسخه تاریخی در آن نگهداری می‌شود.

در جریان اشغال شهر توسط شبه‌نظامیان انصارالدین بخش مهمی از آرامگاه‌های چندصدساله در تیمبوکتو تخریب شدند.

در همین زمینه:

مالی، جایی که میراث بشری می‌سوزد

جنایت جنگی علیه میراث فرهنگی در مالی

بهار عربی و تخریب میراث صوفیان