نسخه قابل چاپ

بیژن روحانی - خانه‌های سنتی یا ساختمان‌های مدرن و «مهندسی ساز»، کدام نوع از معماری در برابر زلزله مقاومت بیشتری دارد؟ این سئوال معمولاً بعد از هر زلزله ویران‌گر که باعث خسارت در مناطق روستایی یا شهرهای کوچک با معماری سنتی شده باشد پیش کشیده می‌شود.

این‌بار هم پس از زلزله در آذربایجان شرقی و تخریب چندین روستا، انگشت اتهام به سمت خانه‌های خشتی و گلی روستایی بلند شده است. بسیاری گفتند اگر قبلاً این خانه‌ها با خانه‌های امروزی یا همان ساختمان‌های اسکلت فلزی یا بتنی جایگزین شده بود، تعداد تلفات انسانی کمتر می‌شد.

آیا باید نوع معماری را تغییر داد؟

در بسیاری از طرح‌های بازسازی که پس از وقوع زلزله‌ها در نقاط مختلف اجرا شده و می‌شود، مقاوم کردن خانه‌ها با تغییر نوع معماری آن‌ها یکسان فرض می‌شود. یعنی انگار مشکل فقط در نوع خاصی از معماری و مصالح مرتبط با آن است و با عوض کردن آن و مثلاً ساختن آپارتمان‌های امروزی در شهرهای کوچک و مناطق روستایی، می‌توان از تلفات در زلزله بعدی کاست. بنابراین به اعتقاد بسیاری از مردم و مسئولان، مقصر اصلی خشت و کاهگل و چوب و آجر است و تیرآهن و بتن می‌تواند نجات‌دهنده باشد.

به این ترتیب آیا به صورت کلی می‌توان گفت معماری سنتی، معماری خشتی و گلی و سنگی، معماری روستایی یا هر نام دیگری که بر آن می‌گذارید عامل اصلی مرگ و میر مردم در زلزله است؟ آیا عوض کردن نوع و الگوی معماری می‌تواند خسارت زلزله را به حداقل برساند؟ آیا باید چهره‌ی شهرهای تاریخی و روستاها را عوض کرد تا مردم دیگر قربانی خانه‌های قدیمی نشوند؟

برای اظهار نظر کردن در مورد زلزله اخیر در استان آذربایجان شرقی شاید باید هنوز اندکی صبر کرد و منتظر انتشار نتایج تحقیقات در مورد خانه‌های ویران شده ماند. این تحقیقات باید بتواند نشان دهد که این ساختمان‌ها دارای چه مشخصاتی بوده‌‌اند و نقاط ضعف آن‌ها چه بوده و در برابر امواج زلزله چه رفتاری از خود نشان داده‌اند. گرچه خانه‌های تخریب‌شده به طور عمده خانه‌های روستایی و با کیفیت ساخت پایین بوده‌اند، اما این پرسش را در این مرحله نیز می‌توان مطرح کرد که اگر این زلزله در یکی از شهرهای همجوار واقع شده بود، آن وقت رفتار بسیاری از ساختمان‌های نوساز در برابر زلزله چگونه بود، و آیا همه آن‌ها مقاومت مورد انتظار را از خود نشان می‌دادند یا خیر؟

پراکندگی خانه‌های خشتی و آجری در جهان

به اعتقاد بسیاری از مردم و مسئولان، مقصر اصلی خشت و کاهگل و چوب و آجر است و تیرآهن و بتن می‌تواند نجات‌دهنده باشد. 

اما یک واقعیت بزرگ دیگر نیز در این بین وجود دارد. شاید امروز اکثر ساکنان شهرهای بزرگ و مدرن فکر کنند بیشتر جمعیت دنیا ساکن خانه‌هایی مشابه خانه‌های خودشان هستند. اما بخش بزرگی از جمعیت جهان همچنان در خانه‌هایی زندگی می‌کنند که مصالح اصلی آن خشت و آجر و گل است. برآورد می‌شود در اکثر کشورهای در حال توسعه حدود پنجاه درصد از مردم همچنان در چنین ساختمان‌هایی زندگی می‌کنند. همچنین به طور کلی حدود بیست درصد از شهرنشینان دنیا و یا کسانی که در حومه‌ شهرهای بزرگ زندگی می‌کنند ساکن معماری خشتی و آجری هستند.

وجود چنین حجم بزرگی از این گونه‌ی معماری، چه در ایران و چه در کشورهای دیگر را نمی‌توان نادیده گرفت و نمی‌توان انتظار داشت که این نوع معماری به ناگهان جای خود را به ساختمان‌هایی با شکل و شمایل و مصالحی از نوع دیگر دهد. این‌کار هم به لحاظ اقتصادی غیر عملی است و هم با الگوی زندگی و مقتضیات زندگی مردم در بسیاری از مناطق روستایی همخوانی ندارد.

برای یافتن راه‌هایی که بتوان ساختمان‌ها را برابر زلزله مقاوم‌تر کرد، تحقیقات زیادی در کشورهای مختلف از جمله در ایران انجام شده است. بخش زیادی از این تحقیقات مربوط به چگونه ساختن بنا‌های جدید و مدرن است. یعنی این‌که چه‌طور می‌توان برج‌ها، آپارتمان‌ها و ساختمان‌های جدید را با استفاده از مواد و مصالح امروزی طوری ساخت که در برابر زلزله ایمن باشند. نتایج این تحقیقات در برخی کشورهای دنیا مانند ژاپن در عمل هم به خوبی به‌کار گرفته شده است و بنابراین ساختمان‌های جدید در برابر زلزله‌هایی با قدرت تخریب‌گری بالا هم مقاوم هستند.

اما از این تحقیقات نمی‌توان نتیجه گرفت که معماری سنتی به طور کلی در برابر زلزله مقاوم نیست، و یا نمی‌شود آن را مقاوم‌تر ساخت. در مورد معماری روستایی، معماری خشتی و گلی و معماری سنتی هم تحقیقاتی انجام شده است که نشان می‌دهد چه‌طور معماری خشتی، به عنوان مثال، در برابر زلزله می‌تواند مقاوم باشد، و چه‌طور می‌توان مقاومت خانه‌های ساخته‌شده با مصالح سنتی را افزایش داد.

وقتی که مدرن‌ها هم فرو‌می‌ریزند

زلزله سال ۱۳۸۲ در شهر بم و نقاط اطراف، از نظر تلفات انسانی و حجم تخریب ساختما‌ن‌ها، یکی از مهیب‌ترین زلزله‌ها در تاریخ معاصر ایران شناخته می‌شود. بررسی دقیق‌تر خانه‌ها و ساختمان‌های تخریب‌شده در این زلزله نشان داد که اتفاقاً بسیاری از ساختمان‌های مدرن و امروزی نیز که با مصالحی مانند تیرآهن و بتن ساخته شده بودند بر سر ساکنان خود آوار شدند. البته این به آن معنا نیست که هیچ خانه‌ی سنتی و قدیمی در بم تخریب نشد، اما در این میان خراب شدن ساختمان‌هایی که ادعا می‌شد در برابر زلزله مقاومت بیشتری نسبت به ساختمان‌های سنتی دارند، تعجب برانگیز بود.

تحقیقات بعدی در مورد شهر بم ثابت کرد که عدم رعایت اصول مقاوم‌سازی در برابر زلزله در ساختمان‌های جدید، ترکیب نادرست و ناهمگون معماری مدرن با معماری سنتی، افزودن طبقات جدید روی ساختمان‌‌های قدیمی، به کاربردن اتصالات نادرست در ساختمان‌سازی، قرار گرفتن روی گسل و موارد دیگری باعث شد تا ساختمان‌های جدید نیز فروبریزند.

مقاوم کردن ساختمان‌های سنتی

نوع معماری در میزان آسیب‌پذیر بودن دخیل نیست، بلکه چگونگی و روش‌های ساخت آن است که می‌تواند احتمال آسیب‌پذیر بودن را بالا و پایین کند.

تحقیقات دیگر نیز نشان داده است در بسیاری از مواقع، اتفاقاً ساختمان‌هایی با معماری سنتی رفتار بهتری در برابر زلزله از خود نشان می‌دهند. در ارگ تاریخی بم نیز آن قسمت‌هایی که مرمت شده و در مرمت آن از مصالح جدید مانند آهن استفاده شده بود، آسیب‌پذیری بیشتری نسبت به قسمت‌های قدیمی‌تر داشتند. انعطاف‌پذیری مصالح در بسیاری از بناهای تاریخی و ارگانیک بودن آن‌ها باعث شده است تا در برابر برخی از زلزله‌ها، آسیب‌ کمتری متحمل شوند. مؤثر بودن تعدادی از شیوه‌ها و فنون ساختمان‌سازی سنتی، پژوهشگران را به فکر استفاده از آن روش‌ها در ساختمان‌سازی امروزی نیز انداخته است. همچنین تحقیقات جدید دیگری در این مورد انجام شده است که چگونه با حفظ الگوی معماری سنتی و بدون آن‌که نیازی به جایگزین کردن این ساختمان‌ها با ساختمان‌های مدرن باشد، می‌توان با به‌کاربردن راه‌های ارزان و همخوان با معماری سنتی آن‌ها را در برابر زلزله مقاوم‌تر کرد.

مؤسسه حفاظتی گتی در آمریکا، که در خصوص حفاظت از آثار تاریخی و فرهنگی کار می‌کند، از دهه ۱۹۹۰ در خصوص مقاوم کردن ساختارهای خشتی و گلی در نقاط مختلف جهان تحقیق کرده است. هدف این تحقیقات این بوده است که ضمن حفظ اصالت این‌گونه از معماری، با روش‌هایی بومی بتوان آن‌ها را مقاوم‌تر کرد. تعدادی از دانشگاه‌های مختلف در دنیا نیز برنامه‌هایی تحقیقاتی در مورد ساختمان‌های خشتی و گلی و شیوه‌های مقاوم سازی آن انجام داده‌اند. از جمله دانشگاه بث در انگلستان که در مورد معماری خشتی در آمریکای جنوبی و به‌خصوص در کشور پرو تحقیق کرده است.

از مجموع پژوهش‌های انجام‌شده در این زمینه می‌توان نتیجه گرفت که مقاومت ساختمان‌ها در برابر زلزله و کم کردن خسارت‌ ناشی از لرزیدن زمین به عوامل زیادی بستگی دارد. بنابراین نه تنها به طور کلی و عمومی نمی‌توان علیه معماری خشتی و گلی وآجری حکم داد، بلکه در تعدادی از موارد، اتفاقاً این‌گونه از معماری اگر به‌درستی ساخته و مقاوم شده باشد، می‌تواند در برابر زلزله به‌خوبی مقاومت کند. اما مهم‌ترین نکته آن است که در هر نوع معماری، چه نوع سنتی و چه نوع مدرن آن، مجموعه‌ای از اصول و روش‌ها وجود دارد که رعایت آ‌ن‌ می‌تواند خسارت‌های مربوط به زلزله را کاهش دهد.

نوع معماری در میزان آسیب‌پذیر بودن دخیل نیست، بلکه چگونگی و روش‌های ساخت آن است که می‌تواند احتمال آسیب‌پذیر بودن را بالا و پایین کند. برای هر گونه معماری، مجموعه‌ای از روش‌ها وجود دارد که با استفاه از آن‌ می‌توان آن را مقاوم‌تر کرد. مهم، جست‌وجو و به کار بردن درست این روش‌هاست.

ادامه دارد