نسخه قابل چاپ

محمد عبدی - واقعه یازده سپتامبر به قولی جهان را به دو بخش پیش و پس از خود تقسیم کرد، از این رو جای تعجب نیست که از زمان وقوع آن تا به امروز- و به طور قطع در آینده- جایگاه ویژه‌ای در هنر داشته باشد و حتی نقاش و هنرمند بزرگی چون گرهارد ریشتر روایت خود از این واقعه را به شکل یک نقاشی عرضه کند.

این نقاشی درباره حمله تروریستی به برج‌های دوقلوی مرکز تجارت جهانی در سال ۲۰۰۱، چهار سال پس از وقوع حادثه خلق شده و جایگاه ویژه‌ای برای خود دست و پا کرده است؛ تا آنجا که به‌تازگی، موزه تیت، یکی از معتبر‌ترین مراکز هنری جهان، کتابی درباره این نقاشی به چاپ رسانده؛ یک کتاب نفیس در توضیح و تفسیر این اثر.

این کتاب که «سپتامبر» نام دارد توسط رابرت استور نوشته شده؛ یک منتقد و کوریتور معتبر آمریکایی که رابطه کاری طولانی‌ای با ریشتر داشته و پیش‌تر هم دو کتاب با عناوین «گرهارد ریشتر: ۴۰ سال نقاشی» و «شش نقاشی از گرهارد ریشتر» منتشر کرده است.

استور در این کتاب درباره واقعه یازده سپتامبر توضیح می‌دهد و از لابلای آن به تحلیل نگاه ریشتر به این واقعه جنجالی می‌پردازد.

نویسنده، هنر مدرن را نظاره‌گر تناقض‌های بی‌پاسخ مانده یا‌ گاه غیر قابل پاسخ زندگی مدرن می‌داند و از این روست که شاید واقعه یازده سپتامبر یک بحث اصلی و اساسی درباره زندگی مدرن و پیامدهای آن به‌شمار می‌آید.

سر برایان یورکوهارت، در مقدمه کتاب درباره اهمیت یازده سپتامبر، آن را واقعه‌ای شوک آور می‌نامد که توسط حداکثر ممکن انسان‌های کره خاکی به طور مستقیم مورد مشاهده قرار گرفت.

این اولین بار نیست که ریشتر در راستای نگاهش به زندگی مدرن، به گروه‌ها و وقایع تروریستی توجه نشان می‌دهد. او پیش‌تر هم گروه معروف تروریستی آلمان با نام بادر- ماینهوف را موضوع یک رشته از نقاشی‌های خود قرار داده بود که امروز در موزه هنرهای مدرن نیویورک در معرض تماشاست.

گرهارد ریشتر آلمانی، با آثار پست مدرن خود تصویر تازه‌ای از بشر قرن بیستم ارائه کرد و با آثار متفاوت و متمایزش، خیلی زود جای خود را در بین بهترین و مطرح‌ترین هنرمندان قرن باز کرد.

استور درباره ریشتر می‌نویسد: «او بیش از آنکه یک نقاش مفهومی باشد، نقاشی فلسفی است که به شکلی بنیانی می‌اندیشد و سنت خاص خود را خلق می‌کند. ریشتر در میان هنرمندان بزرگ نیمه دوم قرن بیستم و پرچمداران هنر قرن بیست و یکم است؛ شاعر هشدار، جلوگیری و شک و شهامت.»

استور در فصل اول درباره اهمیت واقعه یازده سپتامبرحرف می‌زند و در فصل دوم به مواجهه شخصی‌اش با این واقعه و شرح چگونگی احوال او و خانواده‌اش به هنگام وقوع حادثه می‌پردازد. نکته جالبی که استور در این فصل توضیح می‌دهد، تأثیر شخصی این واقعه بر ریشتر است: قرار بوده در سیزدهم سپتامبر ۲۰۰۱، نمایشگاه تازه آثار ریشتر در گالری ماریون گودمن در منهتن نیویورک افتتاح شود و در ساعت ۸: ۴۵ صبح یازدهم سپتامبر که اولین هواپیما به مرکز تجارت جهانی برخورد کرد، ریشتر و همسرش در پرواز شماره ۴۰۸ لوفتانزا از کلن به سمت نیویورک در حال حرکت بوده‌اند و با بسته شدن فضای هوایی امریکا، ناگزیر به کانادا هدایت شده‌اند و دو روز بعد به کلن بازگشته‌اند. روشن است که ریشتر به‌خاطر این رخداد، به طور ذهنی و عینی درگیر آن شده و شاید این احساس منطقی را داشته که خود او هم می‌توانسته در داخل هواپیما به یکی از قربانیان این حادثه بدل شود.

نویسنده در فصل سوم به حواشی بیشتر ماجرا و مفاهیم کناری آن نظیر «جهاد» می‌پردازد و سرانجام پس از توضیحاتی طولانی (و شاید نه چندان ضروری)، در انتهای بخش به رشته آثار ریشتر درباره تروریست‌های بادر- ماینهوف می‌رسد و به تحلیل آن‌ها و شرح تأثیرشان می‌پردازد و به نقل قولی از ریشتر در جواب سؤالی درباره علاقه‌اش به ایدئولوژی بادر- ماینهوف اشاره می‌کند: «من مبارزه مسلحانه را به‌عنوان یک ایدئولوژی رد می‌کنم،‌‌ همان‌طور که مارکسیسم و مشابه آن را نفی می‌کنم. چیزی که برای من جالب است، چیز دیگری‌ست. سعی کردم بگویم: چرا و به چه دلیل یک ایدئولوژی چنین تأثیری بر مردم می‌گذارد، اصلاً چرا ما ایدئولوژی داریم؟ آیا این ضرورتی اجتناب‌ناپذیر از آرایش جهان ماست یا چیزی بی‌دلیل، یک مانع محض، تهدیدی برای زندگی، یک اغفال...»

فصل چهارم به تحلیل نقاشی سپتامبر اختصاص دارد. استور با بحث فلسفی درباره اینکه همه از یک چیز واحد، دقیقاً چیزی کاملاً یکسان نمی‌بینند می‌آغازد و بحثش را درباره لایه‌های مختلف اثر گسترش می‌دهد. در یک بحث جزئی درباره رنگ‌ها، استور به رنگ خاکستری غالب در اثر اشاره می‌کند که آن را به نقاشی‌های دهه اخیر ریشتر متصل می‌کند. اما استور اشاره دارد که با دقت در اثر می‌توان دید که ریشتر در کنار رنگ خاکستری و آبی تابلو، چطور از رنگ قرمز، زرد و نارنجی هم استفاده کرده است.

با این حال استور باز خیلی زود از تحلیل خود اثر می‌گریزد و به اشاره به وقایع سیاسی و سپس تحلیل دیگر آثار ریشتر بسنده می‌کند.

این در حالی است که نقاشی ریش‌تر یک فضای انتزاعی محض را تصویر می‌کند که جا برای تحلیل‌های مختلف را باز نگه می‌دارد. با دقت در این نقاشی می‌توان شکل تغییر یافته و مجردی از هواپیما‌ها و برج‌ها را دید. اما نکته غالب، فضای تیره و سهمگینی است که بر اثر سایه افکنده و آبی آسمان را تحت‌الشعاع جدی خود قرار داده است؛ چیزی که شاید بتوان نگاه فلسفی به درد و رنج بشری ناشی از ایدئولوژی‌های گوناگون دانست. ریشتر می‌گوید: «اساساً هنر همیشه درباره رنج، نومیدی و بی‌پناهی است (دارم فکر می‌کنم به روایت‌های مصلوب شدن از قرون وسطی تا گرونوالد، همچنین پرتره‌های رنسانس، موندریان، رامبراند، دوناتللو و پولاک) ما اغلب از این موضوع با تمرکز بر فرم غافل می‌شویم (...) رنج، نومیدی و بی‌پناهی نمی‌توانند منتقل شوند مگر با زیبایی، چرا که منبع آن‌ها زیبایی جراحت برداشته است.»

September; A History Painting by Gerhard Richter- By: Robert Storr- Tate Publications- 96 pages- £14.99- ISBN 978-1-85437-964-1