نسخه قابل چاپ

مجتبا یوسفی‌پور- سی‌و یکمین جشنواره فیلم فجر که در سراسر دوران برگزاری‌اش حاشیه‌های زیادی داشته، از ۱۱ بهمن ۱۳۹۱ در تهران آغاز به کار می‌کند.

 

پیش از برگزاری جشنواره فجر همواره برخی از فیلمسازان از پذیرفته نشدن آثارشان در بخش اصلی جشنواره گله کرده‌اند و برخی نیز داوری‌ها را فرمایشی و بر اساس توصیه‌های بالادست‌ها دانسته‌اند، و عده‌ای هم در این میان به چگونگی انتخاب داوران و اینکه برخی از آنان از دانش سینمایی بی‌بهره‌اند و حتی سابقه کار حرفه‌ای در سینما ندارند، اعتراض کرده‌اند.

 

به‌خاطر اینگونه حاشیه‌ها و اعتراضات کار حتی به اینجا رسید که «جشن سینمای ایران» که «خانه سینما» نهاد برگزارکننده‌اش بود از محبوبیت و اعتبار بیشتری برخوردار شد و  آثاری که به دلایل غیر سینمایی از راهیابی به جشنواره فجر بازمانده بودند یا موفق نشده بودند در جشنواره فجر درخششی داشته باشند، در «جشن سینمای ایران» که داوری‌اش را عوامل حرفه‌ای سینمای ایران به‌عهده داشتند، فرصتی برای مطرح شدن بیابند.

 

جشنواره فیلم فجر یک جشنواره محلی است

 

جشنواره فیلم فجر: ●از سال ۱۳۶۱ زیر نظر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در تهران برگزار می‌شود.   ●بخش بین‌المللی این جشنواره از سال ۱۳۷۴ گشایش یافت، اما تاکنون هیچگونه موفقیتی به‌دست نیاورده. این جشنواره همچنان یک جشنواره محلی است. ●محمد رضا عباسیان دبیر جشنواره فجر در سال ۱۳۹۱ است. او گفته: «هر چیزی که مخالف ملاک‌های ما باشد، کنار گذاشته می‌شود.» ●از ۹۶ فیلم فقط ۲۲ فیلم به جشنواره فجر در سال ۱۳۹۱ راه پیدا کردند   ●بخش جنبی را هم حذف کردند که از حاشیه‌سازی جلوگیری کنند.   ●در سی‌و‌یکمین جشنواره فیلم فجر جای بزرگان سینمای ایران سخت خالی است.   ●سیاست کلی چنین است: برگزاری یک جشنواره منفعل اما بی‌حاشیه

جشنواره فیلم فجر همواره در دو بخش اصلی مسابقه داخلی و مسابقه بین‌المللی برگزار شده، اما تاکنون بخش بین‌المللی آن بی‌اهمیت بوده و در زمره جشنواره‌های سینمایی رده چندم در جهان به‌شمار می‌آمده است. علیرضا رئیسیان، کارگردان سینما در این‌باره گفته است: «جشنواره فیلم فجر با هیچ تعریفی بین‌المللی شناخته نمی‌شود چرا که در ابعاد محلی و بومی برگزار می‌شود.»
او همچنین گفته است: «حوزه بین‌المللی جشنواره فجر سال‌هاست پذیرای میهمانانی است که در بدنه دولت فعال‌اند و در پایین‌ترین سطح فرهنگی کشورشان قرار دارند. این میهمانی‌های دوستانه، تأثیر کیفی بر فعالیت فیلمسازان داخلی ندارد.»

 

در این میان بخش مسابقه سینمای ایران همواره مجالی بوده برای ترسیم چشم‌انداز سینمای ایران در سال بعد و به این دلیل هم برای سینماگران مهم بوده. از سوی دیگر جشنواره‌ فجر سال‌ها تنها جشنواره‌ای بود که بسیاری از تولیدات سینمای ایران امکان شرکت در آن و بردن جایزه‌ای را داشتند. همچنین حضور در این جشنواره یکی از شرط‌های اصلی برای رسیدن به اکران در سال بعد بود و همین نکته باعث می‌شد که فیلمسازان سعی کنند در این جشنواره شرکت داشته باشند. اما وقتی این قانون لغو شد، برخی از فیلمسازان ترجیح دادند از خیر شرکت در بخش اصلی مسابقه بگذرند و‌ گاه تنها به نمایش فیلم‌شان در یکی از بخش‌های جنبی جشنواره اکتفا کنند.

 

اما با ‌روی کار آمدن معاونت سینمایی سابق و سازمان سینمایی فعلی با مدیریت جواد شمقدری و علیرضا سجادپور بازی بار دیگر تغییر کرد.

 

در نخستین جشنواره‌ای که معاونت تازه برگزار کرد با نمایش یک تیزر، خبر تغییر مسیر سیاست‌های سینمایی با شعار «ریل‌گذاری‌های تازه برای سینمای ایران» به سینماگران اعلام شد. قرار بود با «ریل‌گذاری تازه» سینمای ایران به سرمنزل مقصودی تازه رهنمون شود و گره از مشکلات بسیار آن بگشاید، اما اکنون در آخرین سال دولت دهم و معاونت سینمایی‌اش نه تنها قطار سینمای ایران به هیچ ایستگاهی نرسیده، بلکه بر اساس گفته‌های دست‌اندرکاران سینمای کشور سر از بیراهه‌ای درآورده که بیرون آمدن از آن و رسیدن به نقطه‌ای امن تنها با معجزه امکان‌پذیر است. بنا به بیانیه اخیر کارگردانان سینمای ایران «اگر هر چه زود‌تر چاره‌ای اندیشه نشود قطاری باقی نمی‌ماند که نیازی به ریل‌گذاری باشد.»

 

در این شرایط مدیران سازمان سینمایی در آخرین سال ریاست‌شان با مشکلات برگزاری جشنواره سی و یکم روبرو هستند؛ جشنواره‌ای که از هم‌اکنون باری دیگر حاشیه‌هایش از متنش برجسته‌تر شده است.

 

هیأت انتخابِ به‌فرموده

 

با آنکه در سال‌های گذشته وعده داده شده بود که با انتخاب یک دبیر ثابت برای جشنواره فیلم فجر، قرار است این جشنواره سیاست‌های درازمدتی را دنبال کند، اما امسال بار دیگر دبیر جشنواره تغییر کرد و محمدرضا عباسیان به عنوان دبیر سی‌ویکمین جشنواره جایگزین محمد خزاعی، دبیر پیشین شد. در اواخر آذرماه دبیر جشنواره اعلام کرد امسال «هیأتی متشکل از هفت تن از کار‌شناسان و هنرمندان سینما کار ارزیابی و انتخاب فیلم‌های رسیده به بخش مسابقه سینمای ایران در جشنواره سی‌ویکم فجر را بر عهده دارند.»

 

●«چ» ساخته ابراهیم حاتمی‌کیا و «روز رستاخیز» ساخته احمدرضا درویش که قرار بود رونق‌بخش جشنواره فجر باشند، در این جشنواره شرکت نمی‌کنند. اولی آماده نشد، دومی قهر کرد.

اما اگر نگاهی بیندازیم به فهرست اعضای هیأت انتخاب، حقیقتی آشکار می‌شود: از هفت عضو این هیأت تنها سه تن  (علی معلم، مصطفی شایسته و مهدی صباغ‌زاده) از دست‌اندرکاران سینمای ایران هستند و چهار عضو دیگر  (جلیل عرفان‌منش، حسین نیرومند، مهدی عظیمی میرآبادی و بهمن حبشی) از مدیران و وابستگان وزارت ارشاد اسلامی‌اند و به‌جز عرفان‌منش که سابقه فیلمنامه‌نویسی دارد، دیگران سابقه فعالیت سینمایی ندارند. در واقع با توجه به مجموع آرای اعضای هیأت انتخاب، این وزارت ارشاد است که فیلم‌های برگزیده برای جشنواره سی‌ویکم را انتخاب کرده و بدیهی است که نمی‌توان انتظار داشت فیلمی که مورد پسند وزارت ارشاد نباشد، به فهرست نهایی آثار راه پیدا کند.

 

فهرست آثار راه‌یافته به بخش مسابقه نیز از غلبه نظارت کامل وزارت ارشاد بر جشنواره نشان دارد، چنانچه بنا به گفته دبیر جشنواره «هر چیزی که مخالف ملاک‌های ما باشد» از جشنواره کنار گذاشته شده است. با توجه به اتفاق‌های سال قبل و اعتراض‌ها نسبت به برخی فیلم‌ها، دبیر جشنواره تأکید کرده است که در جشنواره امسال فیلمی با موضوع «خیانت»، «فیلم‌های نماینده قشر روشنفکری» و آثاری که نشان‌دهنده «تصویر غیر واقعی از جامعه یا سیاه‌نمایی و تخریب فرهنگ سنتی حاکم بر جامعه» باشد به نمایش درنمی‌آید.

 

معیارهای انتخاب فیلم‌ها چیست؟

 

به‌خاطر چنین اظهار نظرهایی و همچنین با توجه به ترکیب هیأت انتخاب طبعاً بسیاری از سینماگران به این نتیجه رسیدند که فیلم‌هایشان به‌خاطر سانسور و مشکلات نظارتی در جشنواره فجر پذیرفته نشده است. این مسئله و جنجال‌های پیرامون آن در ‌‌نهایت باعث شد که وزیر ارشاد و رئیس سازمان سینمایی به تماشای آثار راه‌نیافته به جشنواره بنشینند و بار دیگر آن‌ها را بازبینی کنند.

 

اما از سوی دیگر برخی از فیلم‌های راه‌یافته به بخش مسابقه نیز دچار مشکل سانسور یا ممیزی شده‌اند. یکی از این فیلم‌ها «هیس دختر‌ها فریاد نمی‌زنند» ساخته پوران درخشنده است که به اعتقاد مسعود فراستی، منتقد سینما دچار «اصلاحات غیر اصولی» شده است.

 

● مسعود فراستی: زیاد از حد سخت گرفتند.

مسعود فراستی، منتقد نام‌آشنای برنامه تلویزیونی «هفت» همچنین در گفت‌وگو با «فارس» با اشاره به اینکه برخی از فیلم‌های راه‌نیافته به جشنواره را دیده است و این فیلم‌ها به علت مشکل کیفیتی از جشنواره حذف نشده‌اند، با نام بردن از فیلم «زندگی مشترک آقا و خانم محمودی» به عنوان یکی از فیلم‌های خوب سال که به علت مشکل موضوعی در جشنواره پذیرفته نشده، از سختگیری‌های بی‌مورد مثال می‌آورد و می‌گوید: «در یکی از فیلم‌ها گفتند منظور از ستون‌هایی که از خانه برداشته می‌شوند، انقلاب است» و با این توجیه فیلم از راه‌یابی به جشنواره بازماند.

 

جواد شمقدری، رئیس سازمان سینمایی نیز درباره ممیزی فیلم‌ها به عنوان شرطی برای شرکت در جشنواره گفته است: «تمایل داریم وقتی اصلاحاتی به فیلمی داده می‌شود، دوستان اعمال کنند. در این میان اگر اصلاحات اعمال نشود به ‌خاطر اینکه مجموعه سینما ضربه نخورد، می‌گوییم پس در جشنواره حضور پیدا نکند تا جوسازی نشود.»

 

علی معلم، یکی از اعضای هیأت انتخاب نیز با اشاره به اینکه امسال ۹۶ فیلم برای حضور در جشنواره ارسال شده بودند، گفته است «به عقیده من در میان آثار بخش مسابقه ۱۶ فیلم قابلیت حضور در این بخش را داشت و می‌توانستیم به‌گزینی بیشتری داشته باشیم.»

 

شاید بتوانیم اشاره معلم مبنی بر اضافه شدن برخی از فیلم‌ها به فهرست آثار مسابقه را بر خلاف نظر سه سینماگر عضو هیأت انتخاب تعبیر کنیم؛ فیلم‌هایی که شاید تنها برای پر و پیمان نشان دادن جشنواره به فهرست آثار افزوده شده‌اند و یا فشار تهیه‌کننده‌های دولتی‌ باعث شده که در بخش مسابقه اصلی جشنواره قرار گیرند.

 

فیلم‌های «فاخر» اما بی‌کیفیت!

 

در سی‌و‌یکمین جشنواره فجر تعدادی از آثاری که از آن‌ها به عنوان «فیلم‌های فاخر» نام برده می‌شود و معمولاً از تولیدات پرخرج سینمای ایران هستند نیز از راه یافتن به فهرست اولیه ۲۲ فیلم بخش اصلی مسابقه بازماندند.

 

●ویدئو: سر صحنه «فرزند چهارم» با حضور مسعود کیمیایی گفتند کیفیتش نازل است، نمی‌پذیریم. بعد اما با پادرمیانی پذیرفتند.

دو فیلم «فرزند چهارم» و «عقاب صحرا» از تولیدات بنیاد سینمایی فارابی، از فیلم‌هایی بودند که به گفته برخی از اعضای هیأت انتخاب به علت کیفیت نازل به جشنواره راه پیدا نکردند، هرچند در آخرین روز‌ها خبر رسید که قرار است این فیلم‌ها نیز به بخش مسابقه اصلی افزوده شوند و دبیر جشنواره هم به علت «مشکلات فنی و آماده نشدن برخی از فیلم‌ها» از هیأت انتخاب خواست که چهار فیلم «عقاب صحرا»، «آسمان زرد کم‌عمق»، «فرزند چهارم» و «ترنج» به بخش مسابقه افزوده شوند و در ‌‌نهایت با افزودن این فیلم‌ها تعداد فیلم‌های بخش مسابقه از ۲۲ فیلم به ۲۴ فیلم رسید.

 

عدم حضور دو فیلم دیگر در جشنواره امسال نیز سؤال‌برانگیز بود: گفته می‌شود فیلم «چ» ساخته ابراهیم حاتمی‌کیا به علت طولانی شدن مراحل فنی به جشنواره نرسیده است. این فیلم در آخرین روزهای فیلمبرداری دچار مشکلاتی شد و فریبرز عرب‌نیا، بازیگر اصلی آن از حضور بر سر صحنه فیلمبرداری خودداری کرد و گفته شد در ‌‌نهایت حاتمی‌کیا با استفاده از یک بازیگر بدل صحنه‌های نهایی فیلمش را فیلمبرداری کرد.

 

«روز رستاخیز» آخرین ساخته احمدرضا درویش با موضوعی مذهبی در جشنواره شرکت نمی‌کند. بسیاری امید داشتند که سرانجام امسال این فیلم را که از تولیدات پرهزینه سینمای ایران به شمار می‌رود و مراحل فنی عمده آن در خارج از ایران انجام شده در جشنواره ببیند. اما عدم حضور این فیلم در جشنواره از سؤالاتی بود که پاسخ روشنی به آن داده نشد. در حالی که از سویی عوامل تولید«روز رستاخیز» از آماده بودن نسخه نهایی فیلم برای نمایش سخن می‌گفتند، مدیران جشنواره آماده نبودن فیلم را دلیل غیبت آن در جشنواره عنوان کردند. البته «رجانیوز» ادعا می‌کند که احمدرضا درویش، کارگردان «روز رستاخیز»، «با لحاظ کردن مسائل سیاسی و برای آنکه نمی‌خواست از فیلم عظیمش در این دولت رونمایی شود» از حضور در جشنواره خودداری کرده است.

 

جای خالی بخش جنبی

 

یکی دیگر از تغییرات سی‌و‌یکمین جشنواره فیلم فجر حذف بخش جنبی یا بخش خارج از مسابقه سینمای ایران است. در سال‌های قبل‌ گاه برخی از آثار به نمایش درآمده در این بخش بیش از آثار بخش اصلی مورد استقبال تماشاگران قرار می‌گرفت و فرصتی بود برای فیلمسازان که فیلم‌شان را در کنار آثار انتخابی بخش اصلی به معرض قضاوت عموم بگذارند. به نظر می‌آید همین نکته نیز یکی از دلایل حذف این بخش از جشنواره امسال باشد، چرا که ‌گاه بخش جنبی، بخش اصلی را در سایه قرار می‌داد و در حالی که سالن نمایش برخی از فیلم‌های بخش اصلی خالی بود، تماشاگران برای فیلم‌های بخش جنبی به صف می‌ایستادند. همچنین با توجه به سخت‌گیری‌های سانسور، فیلم‌هایی که به دلایل محتوایی از جشنواره کنار گذاشته شده‌اند با نمایش در این بخش می‌توانستند بار دیگر حاشیه‌سازی کنند و مانند سال گذشته اعتراض گروه‌های تندرو را برانگیزند.

 

●ویدئو: پیش‌پرده «پرویز» ساخته مجید برزگر. این فیلم بدون مجوز ساخته شده. برای همین آن را به جشنواره فجر راه ندادند.

روح‌الله حجازی، کارگردان فیلم «زندگی مشترک آقا و خانم محمودی» که امسال مجوز حضور در جشنواره را نیافته است، با انتشار یادداشتی با بیان اینکه «متأسفانه در جشنواره سال گذشته نیز رویدادهای مشابهی مانع از حضور "زندگی خصوصی آقا و خانم میم" در بخش مسابقه جشنواره سی‌ام شد، اما پس از اکران در بخش جنبی و بعد از نمایش عمومی آنچنان از اقبال قابل توجهی نزد مخاطبین عام و خاص برخوردار شد که تمام خستگی‌ها، مرافه‌ها و دلخوری‌ها را از یاد همه برد» از برگزارکنندگان جشنواره خواسته است که بخش جنبی جشنواره را بار دیگر به آن بیفزایند. گفته می‌شود در رأی‌گیری هیات انتخاب، این فیلم توانسته بوده چهار رأی از هفت رأی هیأت انتخاب را به‌دست آورد، اما به علت مشکل محتوایی، دبیر جشنواره از پذیرفتن آن خودداری کرده است.

 

برخی از منتقدان سینمای ایران نیز با ارسال نامه‌ای به دبیر جشنواره با بیان اینکه «جشنواره همواره برای منتقدان و نویسندگان سینمایی فرصتی برای بررسی فعالیت یک‌ساله سینمای ایران بوده» و حذف بخش جنبی «تعامل منتقدان و فیلمسازان را محدود می‌کند و وظیفه حرفه‌ای منتقدان را نیز دچار اختلال می‌سازد» از دبیر جشنواره خواسته برخی از فیلم‌ها را در بخش جنبی نمایش دهند. این درخواست اما  بی‌پاسخ ماند.

 

یکی دیگر از حاشیه‌های سی‌و‌یکمین جشنواره فیلم فجر، اصولاً بی‌پاسخ ماندن درخواست‌ سینماگران برای افزودن بخش جنبی به جشنواره است. «خبرگزاری مهر» از ارسال نامه‌ای توسط دبیر جشنواره به معاون امور سینمایی و سمعی و بصری وزارت ارشاد مبنی بر درخواست افزوده شدن ده فیلم به بخش جنبی جشنواره و صدور مجوز نمایش برای آن‌ها خبر داد. اما چند روز بعد جلیل عرفان‌منش، معاون امور سینمایی در گفت‌وگویی با این خبرگزاری دریافت این نامه را تکذیب کرد. با آنکه متن نامه، تاریخ ارسال و شماره کلاسه آن اعلام شده است، انکار معاون امور سینمایی این گمان را به‌وجود می‌آورد که وزارت ارشاد سعی دارد بدون جنجال‌سازی مانع از حضور برخی از آثار در جشنواره شود.
در خبر‌ها آمده بود که قرار است فیلم تحسین‌شده «پرویز» ساخته مجید برزگر در سی‌و‌یکمین جشنواره فجر به نمایش درآید. اما اعلام کردند که این فیلم به علت نداشتن پروانه ساخت در جشنواره پذیرفته نشده است. بعد گفتند به این دلیل که این فیلم در تعدادی از جشنواره‌های خارجی حضور موفقی داشته، قرار است در بخش جنبی «جشنواره جشنواره‌ها» به نمایش درآید. اما یکی از از اعضای شورای پروانه ساخت با نمایش «پرویز» در این بخش مخالفت کرد و چنین بود که سرانجام این فیلم هم از فهرست فیلم‌های جشنواره حذف شد.

 

امسال به جای بخش جنبی سینمای ایران، تنها ۹ فیلم زیر عنوان «خارج از مسابقه» به نمایش در‌ می‌آیند. البته هیچکدام از فیلم‌هایی که منتقدان و سینماگران خواستار نمایش آن‌ها بودند در میان این ۹ فیلم نیستند.

 

سینمای دولتی، یک جشنواره منفعل با پایانی خوش

 

با توجه به آنچه که گفته شد و با نگاهی به فهرست آثار جشنواره می‌توان چنین پنداشت که در جشنواره امسال بخش عمده آثار را فیلم‌های دولتی تشکیل می‌دهند.

 

دبیر جشنواره هم به تأکید به این موضوع اشاره کرده و گفته است: «جشنواره فیلم فجر یک جشنواره دولتی است و ما اصلاً سینمای غیر دولتی در کشورمان نداریم.»

 

این گفته نشان‌دهنده سیاست راهبردی در سینمای ایران و هشداری برای بخش خصوصی است: سینما در ایران دولتی‌ست و بخش خصوصی هم اگر بخواهد از امکاناتی برخوردار شود، می‌بایست زیر بیرق دولت برود.

 

پس تعجب‌آور نیست که در سی‌و‌یکمین جشنواره فیلم فجر جای بزرگان سینمای ایران سخت خالی است. از فیلمسازان نسل قدیم فقط داریوش مهرجویی در جشنواره حضور دارد. در عوض در ادامه سیاست سال‌های قبل معاونت سینمایی، همچنان با رشد چشمگیر فیلمسازان فیلم اول و تازه‌کار روبرو هستیم.

 

خطوط یک سیاست دیگر هم در سی‌و‌یکمین جشنواره فجر به چشم می‌خورد: مهم نیست که جشنواره منفعل و بی‌دستاورد باشد. مهم این است که بی‌سر و صدا برگزار شود و همه چیز به خوبی و خوشی به پایان برسد.

 

سی‌ویکم جشنواره فیلم فجر از ۱۲ تا ۲۲ بهمن ۱۳۹۱ در تهران برگزار می‌شود. امسال بهروز افخمی، مهدی فخیم‌زاده، رسول صدرعاملی، داود میرباقری، ضیاالدین دری، جمال شورجه و مصطفی شایسته داوری بخش مسابقه سینمای ایران را بر عهده دارند. حسین زندباف، مسعود فراستی، مینو فرشچی، ابراهیم فیاض، فریدون حسن‌پور، مانی حقیقی و محمدرضا عرب داوران بخش مسابقه فیلم‌های اول هستند و محمدرضا اصلانی، مهرداد اسکویی، رضا پورحسین، حبیب احمدزاده و مرتضی شعبانی آثار بخش مستند جشنواره را داوری می‌کنند. مراسم افتتاحیه این جشنواره عصر یازدهم بهمن ماه و مراسم اختتامیه بخش بین‌الملل در تاریخ ۱۷ بهمن‌ماه در تالار وحدت و اختتامیه بخش مسابقه سینمای ایران عصر ۲۲ بهمن در سالن همایش‌های برج میلاد تهران برگزار خواهد شد.