در سال‌های اخیر روشنفکران دینی، مروج نوعی الاهیات سلبی بوده‌اند چرا که این نوع الاهیات توانایی بسیاری را برای پالودن دین و نقد قرائت رسمی و مسلط از آن در خود جمع کرده است.

برای بررسی الاهیات سلبی با یاسر میردامادی پژوهشگر فلسفه و الاهیات گفت‌وگو کردم.

این گفت‌وگو در دو بخش منتشر می‌شود.

 

 

الاهیات سلبی یا الاهیات تنزیهی، رویکرد الاهیاتی خاصی در میان رویکردهای متنوع الاهیاتیِ ادیان یکتاپرست (شاخه‌هایی از هندوئیسم، یهودیت، آیین زرتشت، مسیحیت، اسلام، آیین سیک، بهائیت و …) است. در زبان انگلیسی به آن نگاتیو ثیالوژی (negative theology) یا، به لاتین، وایا نگاتیوا (via negativa به معنای تحت اللفظی: روش سلبی) یا اپافاتیک ثیالوژی (apophatic theology) می‌گویند. الاهیات سلبی در مقابل الاهیات ایجابی یا اثباتی یا تشبیهی قرار می‌گیرد. به الاهیات ایجابی در انگلیسی پازیتیو ثیالوژی (positive theology) یا کاتافاتیک ثیالوژی (cataphatic theology)یا، به لاتین، وایا پوزیتیوا (via positiva به معنای تحت اللفظی: روش ایجابی) می‌گویند.

 

الاهیات ایجابی و سلبی، دو پاسخ متضاد به این سؤال هستند که: آیا می‌توان به خداوند معرفت یافت و در باب او سخن معرفت‌بخش گفت و اگر بلی، چگونه؟ پاسخ الاهیات ایجابی این است که بله تا حدودی می‌توان به خداوند معرفت یافت و درباره‌ی خداوند به نحو اثباتی سخن گفت. به نظر الاهی‌دانان ایجابی، هر واژه‌ای در زبان بشری که بر امر مثبتی دلالت ‌می‌کند می‌تواند به نحو تمثیلی بر خداوند نیز اطلاق شود: «خداوند، زیبا است»، «خداوند، خیر است»، «خداوند، عشق است» و غیره. این الاهیات به بخش دوم پرسش بالا (این‌که چگونه می‌توان در باب خداوند سخن گفت؟) عموماً چنین پاسخ می‌دهد که چگونگی این سخن گفتن را متون مرکزی هر دین مشخص می‌کند (با این‌حال فرد باورمند به الاهیات ایجابی می‌تواند به دین خاصی پای‌بند نباشد و دئیست (deist)، یعنی خداپرست مستقل از ادیان، باشد مثل زکریای رازی و ولتر). الاهیات ایجابی دینی، با تکیه بر متون مرکزی دین (مثل تورات، انجیل، قرآن و غیره) عموماً خداوند را به عنوان: واجب الوجود، قادر مطلق (همه‌توان)، عالم مطلق (همه‌دان)، خیرخواه محض، خالق جهان از عدم، مدبّر جهان، شارع انسان‌ها (از طریق فرستادن پیامبران)، پاسخ‌دهنده به دعاهای انسان‌ها و داوری‌کننده در باب آن‌ها در روز بازپسین (قیامت) تصویر می‌کند (به این تلقی از خدا زین پس به طور خلاصه خدای مطلق می‌گویم). در الاهیات ایجابی -دست‌کم در صورت غالب و شایع دینیِ آن- خداوند، انسان‌وار است یعنی صفاتی شبیه به انسان‌ها دارد با این تفاوت که محدودیت بشریِ آن صفات را ندارد، مثلاً، مطابق قرآن، خداوند غضب‌ناک می‌شود (غیر المغضوب علیهم)، قرض می‌دهد (تقرضوا اللّه قرضاً حسناً)، حتی تیر می‌اندازد (و لکن اللّه رمی) و مسخره می‌کند (اللّه یستهزئ بهم). گرچه در قرآن، به نحوی متناقض‌نما (paradoxical)، آیاتی نیز وجود دارد که به الاهیات سلبی نزدیک است، مانند: هیچ چیز شبیه خداوند نیست (لیس کمثله شیء)، اما سویه‌ی غالب آیات قرآنی، سویه‌ی ایجابی است.

 

 

 

 

برای آن‌که فهم بهتری از جنبه‌ی معرفت‌شناختی الاهیات سلبی داشته باشیم، شاید مناسب باشد آن‌را با رویکرد معرفت‌شناختی عامی مقایسه کنیم که به عقلانیت نقاد (Critical Rationalism) مشهور است. این مقایسه از آن‌رو می‌تواند ره‌گشا باشد که تناظر و تشابهی میان این دو رویکرد سراغ می‌توان گرفت. عقلانیت نقاد می‌گوید که نظریه‌هایِ -علمی یا غیره‌یِ- جهان‌شناسانه‌ی ما نمی‌تواند واقعیت را فراچنگ آورَد، یعنی نمی‌تواند تصویری ایجابی از واقعیت به دست دهد. با این حال عقل‌گرایان نقاد به دام نسبی‌انگاری و شکاکیت رادیکال نمی‌افتند زیرا استدلال می‌کنند که کشف واقع به نحو سلبی ممکن است. به نظر آن‌ها ما تنها می‌توانیم برای کشف واقع حدس‌هایی بزنیم که ناظر به حل مسأله‌ای پیشنهاد شده اند و این حدس‌ها ابطال‌پذیر باشند و در مقایسه با نظریه‌های بدیل، در برابر نقدها به شیوه‌ای اصولی تاب بیاورند. در این طرز تلقی، شناخت شأن موقتی دارد و «سبکی ذهن و سنگینی واقعیت» مانع از آن می‌شود که نظریه‌های ما به نحو ایجابی واقع را بازنمود دهد و دیر یا زود شناخت‌های موقتی ما در پرتو نقدها و سنجش‌ها جای خود را به نظریه‌های موقتی دیگری می‌دهند. در نظر عقل‌گرای نقاد، در پرتو نقدهای اساسی‌ای که به هر نظریه وارد می‌شود، ما بیش از پیش -از رهگذر کشف خطاهای خود- درمی‌یابیم که واقعیت چگونه نیست و از این طریق به نحو سلبی به کشف واقعیت نزدیک می‌شویم. این رویکرد معرفت‌شناختی از فلسفه‌ی علم آغاز شد و نسب به کارل پوپر (Karl Popper) فیلسوف علم اتریشی-انگلیسی قرن بیستم می‌برد. عقلانیت نقاد امروزه رویکردی عام به معرفت‌شناسی است و محدود به فلسفه‌ی علم نیست و گرچه رویکرد پرطرفداری در میان معرفت‌شناسان نیست و به جریان اصلی معرفت‌شناسی تبدیل نشده اما در حاشیه، طرفدارانی دارد و از قوت نظری برخوردار است.

 

حال به نظر می‌رسد که این رویکرد معرفت‌شناختی بسیار شبیه موضعی است که الاهی‌دان سلبی در باب واقعیت الاهی می‌گیرد. هر دو رویکرد، کشف واقعیت به نحو ایجابی را ناممکن می‌شمارند -گرچه در حیطه‌هایی متفاوت چنین حکمی می‌دهند. به تعبیری می‌توان گفت اگر عقل‌گرای نقاد بخواهد موضعی الاهیاتی متناظر با عقل‌گرایی نقاد خود بگیرد، لاجرم باید به الاهیات سلبی میل کند (با این حال مرتکب تناقض منطقی نشده است اگر بگوید که کشف واقع طبیعی به نحو ایجابی ممکن نیست اما کشف واقع فراطبیعی به نحو ایجابی ممکن است)؛ و از آن طرف، اگر الاهی‌دان سلبی بخواهد موضع معرفت‌شناختی عامی متناظر با الاهیات سلبی بگیرد، باید عقل‌گرای نقاد شود (گرچه منطقاً دچار تناقض نشده است، اگر بگوید: در باب امر واقع فراطبیعی، موضع شناختاریِ ایجابی نمی‌توان گرفت اما در باب امر واقع طبیعی، موضع شناختاری ایجابی می‌توان گرفت).

 

 

 

 

 

 

 

به طور خلاصه از نظر تاریخی چهار مرحله برای الاهیات سلبی ترسیم شده است. مرحله‌ی اول آغاز الاهیات سلبی است که مرحله‌ای پیشامسیحی است و با فلسفه‌ی نوافلاطونی آغاز می‌شود. این فلسفه و سلبی‌گری آشکار در آن، واکنشی است علیه الاهیات ایجابی برخاسته از فلسفه‌ی یونانی (افلاطون و ارسطو). این مرحله را می‌توان مرحله‌ی کلاسیک الاهیات سلبی نامید. مرحله‌ی دوم الاهیات سلبی با متفکران مسیحی قرون ۱۱، ۱۲ و ۱۳ میلادی آغاز می‌شود. الاهی‌دانان سلبی این دوره (مثل آنسلم- که برهان وجودی او به نفع وجود خدا را برخی شارحان، برهانی مبتنی بر الاهیات سلبی خوانده‌اند- و بوناونتوره) علیه احیای فلسفه‌ی ارسطویی در الاهیات مسیحی واکنش نشان دادند، با آن برخورد انتقادی داشتند و یا دست‌کم با احتیاط با آن برخورد کردند. آن‌ها مجموعاً نسبت به توانایی عقل در شناخت خداوند، که در سنت ارسطویی بر آن تأکید می‌شد، تردید روا داشتند. مرحله‌ی سوم الاهیات سلبی که با فاصله‌ی کمی پس از مرحله‌ی دوم آغاز می‌شود، واکنشی عرفانی به مدرسی‌گری (scholasticism) قرون وسطی بود (مدرسی‌گری بر عقل‌گرایی جدلی و اثبات‌گرا و تحلیل مفهومی تأکید فراوان داشت). نمایندگان این مرحله از الاهیات سلبی، مایستر اکهارت، یوحنای دمشقی و نیکولای کوزایی بودند.

 

 

گفتنی است که الاهیات سلبی در مسیحیت همیشه در حاشیه‌ی الاهیات ایجابی می‌زیسته است و هیچ‌گاه الاهیات رسمی و غالب نبوده است، همان‌طور که در کلام اسلامی هم موضوع از همین قرار بوده و هست. مرحله‌ی دوم و سوم الاهیات سلبی را مجموعاً می‌توان مرحله‌ی سنتی آن دانست. عرفانی بودن الاهیات سلبی سنتی از آن رو است که این الاهیات، گرچه به طور سنتی با به دست دادن صورت‌بندی‌ای مفهومی از خداوند مخالف است، اما با تجربه‌ کردن خداوند و اتحاد با او نه تنها مخالف نیست بلکه با نفی امکان صورت‌بندی مفهومی (ایجابی) از خداوند، می‌کوشد راه را برای از سر گذراندن تجربه‌ای بی‌واسطه‌ از خداوند بگشاید: بشوی اوراق اگر هم‌درس مایی/ که علم عشق در دفتر نباشد. از این رو، الاهیات سلبی محدودیت‌های عقل در شناخت خداوند را جدی می‌گیرد و هم‌هنگام، اهمیت شور و احساس و عاطفه (و به اصطلاح عرفانی: «حال») را برای تجربه کردن خداوند، مرکزیت می‌بخشد. این شور و احساس و عاطفه در نزد عارفان عموماً در کلیدواژه‌ی عشق (در مقابل عقل) تعبیر یافته و ادبیاتِ پرورده‌ای حول آن شکل گرفته است. مرحله‌ی چهارم الاهیات سلبی، الاهیات سلبی مدرن و پست‌مدرن است -البته با تفاوت‌های مهمی که این دو دارند که در این‌جا قصد پرداختن به آن‌ها را ندارم. تفاوت الاهیات سلبی کلاسیک و سنتی (سه مرحله‌ی نخست) با الاهیات سلبی مدرن و پست‌مدرن (مرحله‌ی چهارم) در این است که در سه مرحله‌ی اول، ما با الاهیات سلبیِ حداکثری مواجهیم. الاهیات سلبی‌ای که با نفی تصویرسازی از خداوند می‌کوشد راه را برای تجربه‌ی بی‌واسطه‌ی خداوند بگشاید. زیرا چسبیدن به این تصویرها را با سلوک به سوی خداوند ناسازگار می‌داند. الاهیات سلبی مدرن و پست‌مدرن اما یا از تجربه‌ی امر الوهی به کلی خالی است و یا اگر خالی نباشد مرکزیت را به آن نمی‌دهد و به این معنا الاهیات سلبی‌ای حداقلی است. امانوئل کانت، سورن کرکگور، مارتین بوبر، امانوئل لویناس و ژاک دریدا از جمله فیلسوفان مدرن و پست‌مدرن متمایل به الاهیات سلبی اند و یا دست‌کم از آثار آن‌ها خوانش سازگار با الهیات سلبی صورت گرفته است. بدین معنا، الاهیات سلبیِ مدرن و پست‌مدرن، سایه‌ی الاهیات است و به یک معنا پایان آن؛ و به شاخه‌ای از ندانم‌انگاری بسیار نزدیک است.

 

 

ابتدا چند کلمه‌ای در باب معنای ندانم‌انگاری. ندانم‌انگاری یا لاادری‌گری یا، به انگلیسی، اگناستیسیزم (agnosticism)، در صورت کلی‌اش، عبارت است از عدم داوری ایجابی یا سلبی در باب یک موضوع و به عبارت دیگر، تعلیق حکم در آن باب. مثلا اگر کسی در مسأله‌ی واقع‌نما یا غیر واقع‌نما بودن قوانین جاافتاده‌ی علمی، موضعی ندانم‌انگار بگیرد، یعنی داوری در این باب را به حالت تعلیق درآورده است و نه از واقع‌نمایی قوانین علمی دفاع کرده است و نه از واقع‌نما نبودن آن. این را می‌توان ندانم‌انگاری علمی نامید. ندانم‌انگاری الاهیاتی نیز عبارت است از تعلیق حکم در باب وجود داشتن یا نداشتن خداوند. (ندانم‌انگار الاهیاتی را می‌توانستیم در فارسی «خدانشناس» ترجمه کنیم، اما -از بخت بد- این واژه در فارسی بیشتر به عنوان ناسزا به کار می‌رود!) بر این اساس، ندانم‌انگار، نظراً، هم با خداباور مخالف است و هم با خداناباور. او نظراً نه گزاره‌ی «خدا وجود دارد» را می‌پذیرد و نه گزاره‌ی «خدا وجود ندارد» را. خداباور و خداناباور، در عین اختلاف نظرشان، هر دو در یک امر مشترک اند: کنار گذاشتنِ تعلیق حکم در باب مسأله‌ی وجود خدا، و این تعلیق حکم، درست همان موضعی است که ندانم‌انگار می‌گیرد.

 

 

مهم است که تفکیکی میان دو نوع ندانم‌انگاری را نیز مورد توجه قرار دهیم، تفکیکی که به بحث ما در باب تفاوت‌ها و شباهت‌های الاهیات سلبی با ندانم‌انگاری مرتبط است. آنتونی کِنی (Anthony Kenny) مورخ فلسفه و فیلسوف ندانم‌انگار انگلیسی، میان ندانم‌انگاریِ امکانی (contingent agnosticism) با ندانم‌انگاری ضروری ( necessary agnosticism) تمایز قائل شده است. ندانم‌انگار ضروری منکر امکان شناخت خداوند است، به تعبیر دیگر، او معتقد است ضرورتاً خداوند را نمی‌توان شناخت. مثلاً موضع متافیزیکی کانت، مصداقی از ندانم‌انگاری ضروری خوانده شده است (گرچه گفته شده که او در سراسر فلسفه‌ی خود به این موضع وفادار نمانده است). ندانم‌انگار امکانی اما امکان شناختِ -ولو اجمالی- خداوند را می‌پذیرد اما معتقد است شواهد برای داوریِ سلبی یا ایجابی در این باب کافی نیست و این امکان تحقق نیافته است و در نتیجه تا زمانی که این شواهد به دست آید، باید دست به تعلیق داوری زد. این یعنی ممکن است در آینده بتوان شواهدی به دست آورد که ما را از تعلیق حکم به در آورَد و به خداباوری یا خداناباوری سوق‌مان دهد. اما ندانم‌انگاری ضروری امکان چنین چیزی را اصولاً می‌بندد.

 

این نیز افزودنی است که به تعداد تلقی‌های مختلفی که از خداوند وجود دارد، موضع ندانم‌انگار می‌توان گرفت. بر این اساس، ما با انحای ندانم‌انگاری مواجه‌ایم و نه یک نوع ندانم‌انگاری. مثلاً کسی ممکن است در باب خدای مطلق، ندانم‌انگار باشد (خدای مطلق به شرحی که در پاسخ به پرسش اول آمد) و یا کسی ممکن است منکر وجود خدای مطلق باشد (یعنی در این باب خداناباور باشد) اما نسبت به تلقی‌های دیگر از خداوند، یعنی خداباوری‌های بدیل (مثل تلقی دئیستی، وحدت‌وجودی، الاهیات پویشی و غیره) ندانم‌انگار باشد. مثلاً آنتونی کِنی (Anthony Kenny) مورخ فلسفه و فیلسوف انگلیسی و جان بیشاپ (John Bishop) فیلسوف دین و معرفت‌شناس نیوزلندی، هر دو باور به خدای مطلق را رد کرده‌اند، با این حال از موضعی ندانم‌انگار نسبت به خداباوری‌های بدیل دفاع کرده‌اند. 

 

 

 

 

 

با این‌حال، به نظر می‌رسد که اگر کسی الاهیات سلبی را یکسره از هرگونه الاهیات ایجابی بپیراید و از همراهی با آن به طور کامل تن زند، آن‌گاه به ندانم‌انگاریِ امکانی نزدیک شده است. زیرا اگر خداوند چنان متعالی و فرازین است که هیچ چیز در باب خداوند نمی‌دانیم و به طریق اولی هیچ چیز در باب او نمی‌توانیم به بیان در آوریم، وجود داشتن‌اش را از کجا می‌دانیم و به بیان در می‌آوریم؟ و چرا این یک فقره دانش و بیان دانش در باب خدا، از سلبی‌انگاری استثناء شده است؟ آن هم با در نظر گرفتن این نکته که به نظر می‌رسد استدلال‌هایی که عموماً به سود الاهیات سلبی آورده می‌شود (که به یکی از آن‌ها در پاسخ به پرسش نخست اشاره کردم) چنان فراگیر است که شامل انتساب محمولِ وجود داشتن، به خداوند نیز می‌شود. مثلاً الاهیات سلبی افلوطین (Plotinus) چنان رادیکال است که به سختی می‌توان آن را از ندانم‌انگاری تشخیص داد و در نتیجه خود او نیز به الاهیات سلبی‌اش سراسر پای‌بند نمانده است و به الاهیات ایجابی رقیقی درغلطیده است. مثلاً به این جمله‌ی افلوطین در انئادها بنگرید: «احد در حقیقت ورای هر بیانی است، هر چیزی که درباره‌ی او بگویید، او را محدود کرده‌اید». خوب، اگر هر چیزی در باب او بگوییم او را محدود کرده‌ایم، اگر بگوییم وجود دارد نیز او را محدود کرده‌ایم، خصوصاً با نظر به این نکته که تلقی ما از وجود داشتن نیز تلقی‌ای بشری است.

 

 

 

 در صورت‌های رایج الاهیات سلبی (یعنی صورت کلاسیک و سنتی آن که با الاهیات ایجابی قرین اند و به مثابه‌ی سویه‌ی تنزیهیِ «جمع میان تشبیه و تنزیه» عمل می‌کنند) امید داشتن به لطف خداوند، امر ممکنی است؛ زیرا در این صورت‌های رایج الاهیات سلبی، گرچه اوصاف لطف و مهربانی از خداوند سلب می‌شود، اما این از آن رو است که این شائبه پدید نیاید که این اوصاف، هنگام انتساب به خداوند، معنایی محدود و بشری دارند. در این صورت‌های رایج نیز خداوند لطف و مهربانی دارد، اما نه به معنایی که ما از این واژگان مراد می‌کنیم، بلکه خداوند به معنایی چنان متعالی لطف و مهربانی دارد که ما معنای‌اش را در نمی‌یابیم و در نتیجه هنگام انتساب این صفات به خداوند باید جانب تنزیه را نیز نگه داریم.

 

 

 

با این حال پاره‌ای از ندانم‌انگاران، از امکان امید داشتن ندانم‌انگار به لطف خداوند و حتی از امکان نیایش ندانم‌انگار به درگاه خداوند دفاع کرده‌اند. آنتونی کنی – که ذکرش پیش از این گذشت و از زمره‌ی ندانم‌انگارانِ امکانی است- از جمله‌ی این افراد است. او در کتاب خود «خدای فیلسوفان» (The God of Philosophers) در این باب چنین می‌نویسد:

 

«هیچ دلیلی وجود ندارد که به ما بگوید فردی که نسبت به وجود داشتن خداوند شک دارد، نباید برای طلب کمک و راهنمایی، به درگاه خداوند نیایش کند. برخی از افراد، نیایش فرد  ندانم‌انگار به درگاه خداوند -خداوندی که ندانم‌انگار در وجود داشتن‌اش تردید دارد- را خنده‌دار می‌دانند. اما نیایش ندانم‌انگار بی‌شک نامعقول‌تر از فریادهای کمک‌خواهیِ فردی شناور بر روی اقیانوس، یا گرفتار در دامی در میانه‌ی جنگل، یا آتش روشن کردن فردی گیرافتاده در میانه‌ی برف‌های یک رشته‌کوه، نیست؛ و این در حالی است که ممکن است اصلاً کسی آن اطراف نباشد که فریادهای چنین فردی را بشنود یا نور آتش برافروخته‌‌اش را    ببیند. نیایش ندانم‌انگار به نظر معقول می‌رسد، چه خدا وجود داشته باشد و چه وجود نداشته  باشد» (صفحه‌ی ۱۲۹).

 

پاول دراپر (Paul Draper) فیلسوف دین آمریکایی نیز مدل مشابهی برای ترسیم نیایش ندانم‌انگار بسط داده است. هم‌چنین، ریچارد کارنی (Richard Kearney) فیلسوف دین ایرلندی، که در سنت فلسفه‌ی قاره‌ای کار فلسفی می‌کند، مفهوم «آناتئیزم» (anatheism) را برای توضیح چنین امری برساخته است. آناتئیزم را، با وام کردن تعبیری از عبدالکریم سروش، می‌توان در فارسی «نو کردن ایمان» ترجمه‌ کرد -ترجمه‌ای آزاد البته («آنا» پیشوندی به معنای دوباره و «تئیزم» هم به معنای خداباوری است). کارنی معنای مورد نظر خود از این واژه‌ی برساخته‌اش را این‌گونه توضیح می‌دهد: بازگشت به خدا پس از (عبور از) خدا (Returning to God After God). کارنی از بازگشت به خدایی که برای ما غریبه شده و غایب گشته سخن می‌گوید و این را فراسوی خداباوری و خداناباوری معمول می‌داند. این یعنی فردی که از خدا عبور کرده و به او باز می‌گردد، به همان خدایی که قبلاً از او عبور کرده است، باز نمی‌گردد، بلکه به آن خدا کافر باقی می‌ماند. به نظر کارنی، دین‌داری در جهان پست‌مدرن، خداناباوری گشوده و خداباوری گشوده -و به عبارت دیگر ایمان و شکاکیت- هر دو را در درون خویش جمع می‌کند. در چنین فضایی فرد می‌تواند در عین اذعان به غیبت خداوند، به درگاه او نیایش کند.