مهرداد صمدزاده – در بخش گذشته به تشریح سیاست استعماری در هند نظر افکندیم که وجه مشخصه آن اشاعه هویت مذهبی به منظور ایجاد نفاق در میان هندوان و مسلمانان این سرزمین بود. در این بخش به بررسی سنت مدرن سکولاریسم می‌پردازیم که در کنار سکولاریسم اخلاق‌گرای گاندی ظهور کرد و در جهان‌بینی سیاسی نهرو تبلور یافت. بررسی این سنت را با شرحی ازافکار فلسفی و مواضع سیاسی او دنبال می‌کنیم.

مهرداد صمدزاده – در بخش گذشته آیین کشورداری اکبر شاه مغول را که معرف یکی دیگر از

پیشینه‌های تاریخی سکولاریسم هند است، بررسی کردیم. این آیین، مشتمل بر سه اصل "راه عقل"، "رواروزی" (رفاه مردمی و عدالت اجتماعی) و "صلح کل" ، نمود سنتی است که از دیرباز تا عصر فرمانروایی اکبرشاه به تناوب تداوم داشت.

مهرداد صمدزاده – در بخش قبل یکی از مهم‌ترین پیشینه‌های سکولاریسم هند را در ارتباط با سیاست‌های مذهبی و دنیوی آشوکا سومین و مقتدرترین امپراتور سلسله موریان بررسی کردیم. این بررسی نشان دهنده این واقعیت تاریخی است که رواداری مذهبی‌ای که اصل اساسی حکومت آشوکا را تشکیل می‌داد، بدون ایجاد زمینه‌های مادی همگونی اجتماعی چون عدالت اجتماعی ورفاه مردمی امکان‌پذیر نبود.

مهرداد صمدزاده – در بخش پیشین از این مجموعه مقالات به تشرح سنت سکولار هند باستان به روایت از آرتاشاسترای کائوتیلیا پرداختیم. این سنت مبین دو نکته اساسی است:

مهرداد صمدزاده – در دو بخش گذشته شاخص‌های مهم سکولاریسم هند و نیز عواملی را برشمردیم که در چند دهه اخیر به‌طور فزاینده‌ای آنها‌را با بحران مواجه ساخته‌اند. چنانکه گفته شد، هند را به‌خاطر وجود آزادی‌های فردی و مدنی و همچنین استقلال نهادهای اجتماعی از یکدیگر باید در زمره کشورهای سکولار قرار داد. اما در عین حال تداوم تبعیض‌های ناشی از سنن دینی، معضلی است که سکولاریسم هند را به چالش کشیده و بحران کنونی را رقم زده است. از نشانه‌های این بحران رشد و اعتلای جریان راست‌گرای هندوتوا و واکنش‌های متقابل مذهبی است که از یک سو خشونت‌های کامیونالیستی را افزایش داده و از سوی دیگر آزادی‌های فردی و مدنی را تهدید می‌کند.

مهرداد صمدزاده – در بخش نخست به تشریح ویژگی‌ها و محدودیت‌های سکولاریسم هند پرداختیم که اساساً بازگو کننده شرایط اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و تاریخی این سرزمین هستند. در این بخش به تناقض درونی سکولاریسم اخلاقی گاندی نیز نظر افکندیم که نمود آنرا در تضاد بین تفکر سکولاریستی و شیوه‌های مذهبی مورد گزینش او می‌توان مشاهده کرد.