نسخه قابل چاپ

ایرج ادیب‌زاده - اسناد منتشرشده سایت "ویکی‌لیکس"، تصویری دوگانه از روابط ایران و ترکیه نشان می‌دهد. از یکسو، ترکیه از زمان روی کار آمدن "حزب اسلام‌گرای عدالت و توسعه" در سال ۱۳۸۱، روابط بسیار نزدیکی با تهران دارد و بخشی از اسناد یادشده، رابطه نزدیک دو کشور را به تصویر کشیده است، اما بخشی دیگر نیمه پنهان ماجرا و تبدیل شدن ترکیه به منبعی برای جمع‌آوری اطلاعات علیه ایران را نشان می‌دهد.

در یکی از اسناد ویکی‌لیکس که در روزنامه‌ "هارتص" چاپ اسراییل هم بازتاب داشته، آمده است که ترکیه با دور زدن تحریم‌های سازمان ملل متحد، به جمهموری اسلامی کمک کرده است. بخش دیگری از این سند به فعالیت‌های جمهوری اسلامی برای ارسال محموله‌های سلاح به سوریه از خاک ترکیه اختصاص دارد. براساس این سند، ترکیه چشم خود را به انتقال این محموله‌ها که به دست حزب‌الله می‌رسد، بسته است.

در یکی دیگر از اسناد منتشرشده سایت ویکی‌لیکس به معاملات تجارتی ایران و ترکیه پرداخته شده و ازجمله از یکی از بازرگانان ترک به نام اُزدمیر نام برده شده است که برای معاملات تجاری‌اش به طور مستقیم با آیت‌الله سید علی خامنه‌ای و فرزند او مجتبی تماس دارد.

برای بررسی بیشتر اسناد ویکی‌لیکس و روابط ایران و ترکیه، با رضا شجاعی، وکیل دعاوی، عضو جمعیت حقوق بشر ترکیه و کارشناس مسائل ایران و ترکیه گفت‌وگویی کرده‌ایم.

شما درباره‌ چهره‌ دوگانه‌ روابط ایران و ترکیه چه ارزیابی‌ای دارید؟

رضا شجاعی - فکر می‌کنم اگر با سوریه شروع کنیم، می‌توانیم تحلیل بهتری بدهیم. بعد از حاد شدن روابط میان ترکیه و سوریه، رابطه‌ دولت جمهوری ترکیه نسبت به ایران، چرخشی ضد ایرانی پیدا کرد. مثلاٌ بعد از مسافرت آقای طیب اردوغان به ایران و چند روز بعد از بازگشت او، وزیر انرژی ترکیه اعلام کرد که ۲۰ درصد از خرید نفت از ایران را کاهش خواهد داد. همین دیروز (چهارشنبه ۱۳ ژوئن) یکی از روزنامه‌های ترکیه از قول وزیر انرژی نوشته بود که این ۲۰درصد را از طریق عربستان سعودی جبران خواهد کرد.

رضا شجاعی: ویکی‌لیکس را زیاد جدی نمی‌گیرم؛ اسنادی که منتشر شده، به قبل از بحران سوریه برمی‌گردد.

امروز دیگر روابط ایران و ترکیه مانند گذشته نیست. روابط در ظاهر اداره می‌شود، اما در باطن، امروز دولت ترکیه دیگر روابط زیاد صمیمی‌ای با ایران ندارد. البته رابطه‌ها در برخی از جنبه‌های اقتصادی می‌تواند ادامه پیدا کند.

من مسئله‌ ویکی‌لیکس را زیاد جدی نمی‌گیرم، مخصوصاً اینکه اسنادی که منتشر شده، به قبل از مسئله سوریه برمی‌گردد. اسناد ویکی‌لیکس در ارتباط با روابط ایران و ترکیه را می‌توانیم تا قبل از حاد شدن مسئله‌ سوریه بپذیریم، ولی در یک سال اخیر، دولت ترکیه تقریباٌ سیاست‌های خصمانه‌ای نسبت به ایران در پیش گرفته است. روزنامه "زمان" به طور مرتب درباره‌ جمهوری اسلامی ایران و دولت ایران مقالات تندی منتشر می‌کند و حکومت ترکیه هم نسبت به آن هیچگونه واکنشی نشان نمی‌دهد.

امروز دولت ترکیه وکالت‌نامه‌ اتحادیه اروپا و آمریکا را در رابطه با سوریه در دست دارد و خیلی مایل است در سوریه مداخله کند و اگر این مداخله دیر انجام بشود، به این خاطر است که آمریکا به او اجازه نمی‌دهد. البته این را هم باید در نظر بگیریم که دولت ترکیه این ریسک را هم قبول نمی‌کند. چون ممکن است دولت ایران هم دست به یک عمل متقابل در رابطه با ترکیه بزند.

طبیعتاً روابط اقتصادی ایران و ترکیه تحت تأثیر این مسائل قرار گرفته‌اند. کما اینکه روزنامه‌های ترکیه هفته‌ گذشته اعلام کرده بودند در آینده‌ نزدیک، بازهم حجم مبادلات بازرگانی ایران و ترکیه کاهش پیدا خواهد کرد. یعنی همانطوری که گفتم، این مسائل با تحریم‌های آمریکا هیچ ارتباطی ندارد و به مسئله سوریه ربط پیدا می‌کند.

به درگیری ایران و ترکیه پیرامون سوریه اشاره کردید و اینکه از یکسو جمهوری اسلامی به شدت از سوریه حمایت می‌کند و از سوی دیگر، ترکیه حامی مخالفان حکومت بشار اسد است. چطور شد که این روابط به اینجا رسید که حالا دولت ترکیه تلاش می‌کند رژیم بشار اسد را سرنگون کند؟

مسئله‌ای که اینجا خیلی مهم است، تشکیل یک جبهه‌ سنی‌ مذهب در مقابل مذهب شیعه است. امروز عراق، سوریه، لبنان و ایران یک جبهه‌ مذهب شیعه را در منطقه تشکیل می‌دهند. آمریکا برای مقابله با این جبهه، یک محور سنی مذهب قدرت را تشکیل می‌دهد که سردمداری آن را به ترکیه داده است.

رضا شجاعی: امروز ترکیه درست مسائل و گفتار آمریکا را در منطقه پیاده می‌کند.

امروز ترکیه درست مسائل و گفتار آمریکا را در منطقه پیاده می‌کند. تا یک سال پیش بشار اسد از دوستان صمیمی آقای اردوان بود. آن‌ها خانوادگی تعطیلات‌شان را باهم می‌گذراندند. مگر آقای اردوغان نمی‌دانست که دولت سوریه، دولت ضد دمکراتیکی است؟ جنایتی که بشار اسد در مقابل مردم، به خصوص در مقابل کردها مرتکب شد، فقط مربوط به امروز و دیروز نیست. پس در نتیجه، مخالفت امروز دولت ترکیه به خاطر سیاست‌های ملی ترکیه نیست، به خاطر سیاست آمریکا و اتحادیه‌ اروپا است.

اشاره کردید که ترکیه دارد به نوعی امپراتوری عثمانی را زنده می‌کند و از سوی دیگر رقابتش با امپراتوری شیعه در جریان است. اصولاً این مسئله چقدر واقعیت دارد؟

اگر امروز یکی به شما بگوید که در روسیه تزارها به قدرت رسیده‌اند یا در ایران سلطنت حاکم شده است، من باور می‌کنم که عثمانی‌ها هم در ترکیه احیا خواهند شد. آبی که از پل رد شد، دیگر برنمی‌گردد. اینها برای گول زدن افکار عمومی ترکیه است. چون ترک‌ها بسیار ناسیونالیست هستند و دولت امروز ترکیه بسیار از این موضع ناسیونالیستی استفاده می‌کند.

مسئله این است: محوری که دارند تشکیل می‌دهند، برای ترکیه خیلی مهم است. دولت آقای اردوغان به این وسیله می‌تواند پرستیژ بیشتری برای خودش در بین مردم به وجود بیاورد. به خاطر اینکه در رسانه‌ها به صورت بارز اعلام نمی‌کنند که چرا با دولت سوریه مخالف‌ هستند. غیر دمکراتیک بودن سوریه که یک شبه به وجود نیامد. امروز چرا دولت ترکیه درباره سیاست‌های غیر دمکراتیک در ایران صحبت نمی‌کند؟ اگر فردا آمریکا به او اجازه بدهد، شروع می‌کند درباره‌ ایران هم صحبت کردن. در نتیجه، این مقداری سیاست دورویی دولت ترکیه است.

برگردیم به موضوع اسناد منتشر شده‌ سایت ویکی‌لیکس که در آن از یک بازرگان معروف ترکیه‌ای نام برده شده است که با رهبر جمهوری اسلامی ایران تماس مستقیم دارد و به ویژه یکی از شرکای ایرانی او از نزدیکان مجتبی، فرزند آیت‌الله خامنه‌ای است.

رضا شجاعی: دولت امروز ترکیه بسیار از

موضع ناسیونالیستی استفاده می‌کند.

این آقایی که می‌گویید، آقای اُزدمیر است. ولی امروز در مطبوعات ترکیه چیزی در این زمینه منتشر نشده و دولت ترکیه هم آن را هنوز تأیید نکرده است.

همانطور که گفتم، روابط اقتصادی در رده‌های بالا همیشه ادامه داشته است. امروز ممکن است داماد آقای طیب اردوغان هم با دولت ایران روابط اقتصادی داشته باشد. این مسئله از نظر روابط ایران و ترکیه زیاد مهم نیست. بلکه مسئله بعد اقتصادی آن است که در کدام روند انجام می‌شود.

روابط اقتصادی با رده‌های بالای جمهوری اسلامی ایران وجود دارد، ولی در ترکیه تأیید نشده است، نه از طرف دولت تأیید شده و نه در روزنامه‌های دو روز گذشته به این مسئله اشاره‌ای شده است. من روزنامه‌های دیروز و امروز را به دقت مطالعه کردم و چیزی ندیدم.

نگاه خود شما نسبت به روابط آینده‌ ایران و ترکیه است؟

من زمانی که در ترکیه دانشجو بودم، دوستی داشتم که در "سنتو" کار می‌کرد. او می‌گفت دولت ایران و ترکیه همانقدر که به هم نزدیک‌ هستند، همانقدر هم از هم دورند. دولت‌های این دو کشور همیشه باهم در منطقه قدرت‌نمایی و رقابت داشتند. اگر بخواهیم بگوییم که ما به ترکیه خیلی نزدیکیم، در عین حال می‌توانیم بگوییم که همانقدر هم دور هستیم.

مسئله ولی این است که این دو کشور همسایه هستند و همسایه‌ها به هم احتیاج دارند. امروز اتحادیه اروپا با ترکیه همسایه نیست؛ از یک بعد هست، ولی در منطقه نیست. یا ترکیه با آمریکا همسایه نیست. این است که به عقیده‌ من، دولت ترکیه دارد با آتش بازی می‌کند و این خیلی خطرناک است. ادامه روابط و دوستی با ایران، به نفع ترکیه است؛ چه از لحاظ اقتصادی و چه از نظر ثبات منطقه.

آیا کسی می‌تواند ادعا کند که رابطه‌ ترکیه با اسراییل بد است؟ اصلاً چنین چیزی وجود ندارد. چطور می‌تواند بد باشد؟ سیاست امروز ضد سوریه‌‌ای دولت ترکیه، خواسته‌ اصلی دولت اسراییل نیست؟