نسخه قابل چاپ

پژمان اکبرزاده - از ایران، نویسندگان و هنرمندان بسیاری راهی تبعید شدند و در حسرت بازگشتی دوباره به زادگاه‌شان از دنیا رفتند. در میان آنان اما غلامحسین ساعدی شاید به نوعی، "نماد" نویسندگان و هنرمندان تبعیدی ایران به شمار آید.

درباره آثار این نویسنده و نمایشنامه‌نویس سرشناس، بسیاری گفته و نوشته‌اند اما در رابطه با شرایط روحی او در غربت، همین بس که به گفته برخی دوستانش، بارها به فرودگاه پاریس می‌رفت و به تماشای مسافرانی می‌نشست که با "ایران‌ایر" از تهران می‌آمدند. ساعدی در سال ۱۹۸۵ در پاریس درگذشت.

امسال در دهمین دوره "جشنواره جهانی سینمای تبعید" در گوتنبرگ (سوئد) فیلمی مستند درباره غلامحسین ساعدی به نمایش درآمد. این فیلم ۵۱ دقیقه‏ای که به زبان پارسی تهیه شده، ساخته سیروس وقوعی، پژوهشگر سینما، مقیم سوئد است. او نیز سال‏هاست که در تبعید زندگی می‏‌کند.

سیروس وقوعی دربارهء مستندی که ویژه غلامحسین ساعدی ساخته به رادیو زمانه می‏‌گوید: "۲۵ سال پیش، زمانی که ساعدی درگذشت، من از مراسم خاکسپاری او که در پرلاشز برگزار شد، فیلمبرداری کردم. همان زمان، با چند نفر درباره او مصاحبه کردم و سپس فیلمی تهیه شد. ولی تهیه این فیلم در ۲۵ سال پیش، با عجله‏ صورت گرفته بود زیرا فکر می‏‌کردم این سندی است که باید وجود داشته باشد. فیلم چندین بار هم به مناسبت‌هایی پخش شد ولی پس از ۲۵ سال، این فیلم را با توجه به تکنیک‏‌های تازه‌ای که در این مدت پدید آمده بازنگری کردم. این مستند در واقع مجموعه‏‌ای است از مصاحبه‏‌هایی درباره غلامحسین ساعدی و همچنین سخنرانی مفصلی که او در استکهلم ایراد کرد."

 سیروس وقوعی: مستند "واپسین دیدار: غلام‌حسین ساعدی" در واقع مجموعه‏‌ای‌ست از مصاحبه‏‌هایی درباره غلامحسین ساعدی و همچنین سخنرانی مفصلی که او در استکهلم ایراد کرد.

این مستند گرچه ویژه ساعدی است، ولی در همان حال از جامعه روشنفکری ایران در سال‌های پیش از انقلاب و همچنین جامعه روشنفکران تبعیدی نیز تصویری به‌دست می‌دهد. سیروس وقوعی می‌گوید: "فیلم در واقع نگاهی‌ست به اندیشه‌های این روشنفکران و نویسندگان که به خاطر برخورد با گفتمان قدرت در ایران، ناگزیر به مهاجرت شدند و در تبعید با پیامد‏های دیگری روبرو شدند. نسلی که غلامحسین ساعدی نماینده آن‏ها بود. من سعی در نگاه کردن دوباره به این گفتمان داشتم که معنای تبعید چیست و نویسنده تبعیدی کجا ایستاده است. چون معتقدم سینما حافظه‏ دارد. در این کار هم از حافظه سینما کمک گرفتم تا یک بازنگری به این مسئله داشته باشم."

سیروس وقوعی زمانی که ساعدی در قید حیات بود چندین بار با او دیدار داشت ولی مرگ زودهنگام ساعدی، موقعیت فیلمبرداری از او را به‌دست نداد. ۲۵ سال از نخستین نمایش مستند می‌گذرد. از سیروس وقوعی می‌پرسم آیا بازنگری در مستند بیشتر روی جنبه‌های فنی آن مترکز بوده یا محتوای فیلم نیز دگرگون شده است؟ او می‌گوید: "دستمایه‏ کار، همچنان «تبعید» است، ولی متریال و گفت‌وگوهایی تازه وارد فیلم شده‏‌اند. نگاه من هم طبعاً در این مدت عوض شده. در این مدت، روند زندگی ما در تبعید هم تغییر کرده که همه‏ اینها در نسخه جدید فیلم تأثیر داشته است."

سازنده مستند "واپسین دیدار: غلامحسین ساعدی" می‌گوید یکی از انگیزه‌هایش برای ساخت این فیلم، "گسست" در بین نسل‌های ایرانیان بوده است. او می‌گوید: "دو نکته‏ مهم که من همیشه در کارهای پژوهشی و سینمایی‏‌ام انجام داده‏‌ام، نکته‏ حضور و گسست است. در سرزمین ما گسست‏‌های وحشتناکی رخ می‏‌دهد و در جریان آن، نسل‏‌ها جابه‏‌جا می‏‌شوند که این جابه‏‌جایی موجب می‏‌شود خیلی چیزها از دست برود و یا به فراموشی سپرده شود. سینمای مستند اصلاً وظیفه‏‌اش این است که جلوی این امر را بگیرد. ولی در رابطه با شخص غلامحسین ساعدی، او یکی از برجسته‏‌ترین نویسندگان در تاریخ ادبیات معاصر ماست که نه تنها در زمینه مبارزات سیاسی، بلکه در نوع اندیشه ادبی‏‌اش و دست‌آوردهایی که در زمینه‏ تئاتر داشته، مورد توجه است. من بیشتر به دنبال این بوده‏‌ام که پس‌زمینه‏‌های این تفکر، کجا در آثار ساعدی وجود داشته و چرا به تبعید انجامیده است."

آرامگاه غلام‌حسین ساعدی در قطعه ۸۵ گورستان پرلاشز، پاریس

سیروس وقوعی، خود از حدود سه دهه پیش، در جامعه‏ روشنفکری ایرانی در تبعید حضور داشته‏ و هنوز هم با این فضا در تماس است. به باور او مهم‏ترین اصل در جامعه‏ روشنفکری ایرانی در تبعید، که در این سه دهه پابرجا مانده، "برخورد با گفتمان قدرت" است. او درباره "گفتمان قدرت" و تفاوت‌های مهاجران با تبعیدیان می‌گوید: "من برای تبعید و مهاجرت دو تعریف جداگانه قائل هستم که هردوی آن‏ها در جهان عینی ما وجود دارند. «تبعیدی»، چه روشنفکر باشد، چه هنرمند و چه انسان معمولی‏، دست‌آوردهایی دارد که بسیار مشخص است و با دست‏آوردهای «مهاجران» تفاوت دارد."

و در ادامه می‌افزاید: "«مهاجر» گفتمان قدرت را دور می‏‌زند، یا با اسطوره‏‌هایش همچنان در ارتباط است. «مهاجر» می‏‌تواند سیاسی باشد و می‏‌تواند نباشد، اما «تبعیدی» لاجرم، به لحاظ شرایط خود، سیاسی است. البته این سیاسی بودن به معنای آن نیست که ارزش‏های فرهنگی و هنری ندارد، بسیار هم دارد."

سیروس وقوعی می‌گوید یکی از تجربه‌های قابل تأمل او پس از سه دهه زندگی در جامعه ایرانیان اروپا پدید آمدن نوعی "دیالوگ" میان دو نسل است. او می‎گوید: "ما اکنون فیلمسازان جوانی داریم که طی همین سه سال گذشته به خارج آمده‏‌اند و کارهای درخشانی هم انجام می‏‌دهند. اگر این گروه، ۱۰ سال پیش می‏‌آمدند و این کارها را انجام می‏‌دادند، بین روشنفکران و هنرمندان در تبعید، دیالوگ مشخصی وجود نداشت. همه چیز سیاه و سفید بود و هر پدیده‏‌ای که در ایران اتفاق می‏‌افتاد از دریچه‏ خاصی دیده و نقد می‏‌شد. اکنون این مرز برداشته شده و این دیالوگ فرهنگی را من بیشتر از این نظر می‏بینم که چه نسل اول در تبعید، چه مهاجران و چه نسل‏های بعدی که خارج از آن مبدأ زندگی می‏‌کنند، به این نکته رسیده‏‌اند که تعلق به مکان، دیگر معنی‏‌اش را از دست داده و تعلق به شرایط انسان‏هاست که معنا پیدا کرده است."

مشخصات فیلم:
واپسین دیدار: غلام‌حسین ساعدی (مستند) - ساخته سیروس وقوعی
فیلم مستند درباره زندگی و آثار و مرگ در تبعید غلامحسین ساعدی، همراه با گفت‌وگو‌هایی با هما ناطق، ناصر پاکدامن، منوچهر محجوبی، محسن یلفانی و...
محصول سوئد- به زبان فارسی
 

در همین زمینه:

::اگر نگذارید برقصم، به انقلاب شما نمی پیوندم، پژمان اکبرزاده، رادیو زمانه::