نسخه قابل چاپ

مجتبا یوسفی‌پور - ۲۵ سال پیش، در ۲۶ آوریل ۱۹۸۶ بزرگ‌ترین فاجعه‌ی اتمی تاریخ در نیروگاه هسته‌ای «چرنوبیل» در استان «کیف» اکراین رخ داد. حادثه‌ای که ترس از قدرت مخرب و مهارناپذیر انرژی اتمی را زنده کرد و هراس از تکرارش تبدیل به کابوسی برای انسان‌ها شد. آخرین نمونه، وحشت از تکرار آن پس از سونامی شدید و مخرب اخیر در ژاپن بود.

از آن تاریخ به بعد این فاجعه دستمایه‌ی فیلمسازان مختلف قرار گرفت. فیلم‌هایی که به این موضوع پرداخته‌اند را می‌توان به دو دسته تقسیم کرد: فیلم‌های داستانی و فیلم‌های مستند.

فیلم‌های داستانی درباره‌ی حادثه‌ی چرنوبیل

فیلم‌های داستانی که پیرامون حادثه‌ی چرنوبیل ساخته شده‌اند، به دو دسته تقسیم می‌شوند: دسته‌ی نخست فیلم‌هایی‌ که به طور مستقیم به این موضوع پرداخته‌اند و پیرنگ اصلی داستان پیرامون فاجعه و افراد درگیر در آن است و دسته‌ی دوم فیلم‌هایی هستند که حادثه‌ی چرنوبیل در پس زمینه‌ی داستان اصلی قرار دارد و به نوعی اثرات این حادثه بر شخصیت‌ها و داستان و روند شکل گیری درام تأثیر گذاشته است.

تازه‌ترین فیلمی که به شکل مستقیم به این موضوع پرداخته است «شنبه‌ی بیگناه» ساخته‌ی فیلمساز روس «الکساندر میندادزه» است. نخستین نمایش جهانی فیلم در جشنواره فیلم برلین امسال بود و این فیلم رقیب فیلم «جدایی نادر از سیمین» برای بردن جایزه «خرس طلایی» این جشنواره محسوب می‌شد.
فیلم داستان تلاش ناموفق «والری کابیش» برای فرار از «چرنوبیل» در روز حادثه است. او که یک نوازنده‌ی سابق درام و عضو وفادار حزب کمونیست است، بعد از اولین انفجار در نیروگاه، متوجه عمق فاجعه و تلاش مسئولان در سرپوش گذاشتن بر آن و سهل‌انگاری آن‌ها می‌شود. او که خطر را احساس کرده، تلاش می‌کند تا به همراه معشوقه‌اش «ورا» و دوستان نوازنده‌اش شهر را ترک کنند، اما حوادث گوناگون مانع از موفقیت آن‌ها در این گریز می‌شود.

این دومین ساخته‌ی «الکساندر میندادزه» نویسنده و کارگردان فیلم در مقام کارگردان است. این کارگردان ۶۲ ساله‌ی روسی بیشتر به عنوان فیلمنامه‌نویس شناخته می‌شود؛ فیلمنامه‌نویسی که کارش را از زمان قدرت داشتن حزب کمونیست در «اتحاد جماهیر شوروی» آغاز کرده و در تیتراژ حدود ۱۹ فیلم نامش به‌عنوان نویسنده آمده است. در گفت‌وگوهای خبری فیلم، «میندادزه» از تجربه‌ی مشابه‌اش سخن می‌گوید. او اشاره می‌کند که در زمان رخ دادن حادثه در حال فیلمبرداری در مرز بلاروس، در نزدیکی محل انفجار بوده است. او نیز همچون دیگران شایعه‌های مربوط به فاجعه را جدی نمی‌گیرد و مثل شخصیت‌های فیلمش، همچنان به کارش ادامه می‌دهد. «میندادزه» اعتقاد دارد که «شنبه‌ی بیگناه» فقط به حادثه‌ای که در گذشته اتفاق افتاده نمی‌پردازد. او در گفت‌وگو با «آرآی اِ نووستی» می‌گوید: «آنچه می‌خواستم درباره‌اش صحبت کنم تنها مربوط به گذشته نیست، بلکه به امروز هم ارتباط دارد.» این ارتباط با امروز به‌ویژه در هم‌زمانی نمایش این فیلم با زمین‌لرزه‌ی ژاپن و از کار افتادن نیروگاه اتمی «فوکوشیما» خود را نشان می‌دهد.

[شنبه‌ی بی‌گناه (Innocent Saturday) ]
نویسنده و کارگردان: الکساندر میندادزه، بازیگران: آنتون شاگین، سوتلانا اسمیرنووا مارچینکوویچ، استانیسلاو رادیسنکی. ۹۹ دقیقه، محصول روسیه

تیزر فیلم بر روی سایت یوتیوب

یکی دیگر از فیلم‌های داستانی که به حادثه‌ی چرنوبیل پرداخته، فیلم تلویزیونی «چرنوبیل: آخرین اخطار» است. فیلم داستان شخصیت‌های مختلف را در زمان روی دادن حادثه به تصویر می‌کشد: داستان یک مأمور آتش‌نشان که در یکی از برج‌های نیروگاه اتمی مشغول کار است، همسر باردارش، دکتر رابرت گیل سرپرست تیم امداد جهانی که در محل به درمان آسیب‌دیدگان می پردازند و بالاخره نیروهای دولتی و تلاششان در کنترل موقعیت. فیلم بر اساس کتاب «آخرین اخطار: میراث چرنوبیل» نوشته‌ی «رابرت پیتر گیل» و «توماس هاوسر» ساخته شده است. «رابرت پیتر گیل» در این کتاب تجربه‌ی خود از حضور و کار در شوروی پس از روی دادن فاجعه‌ی اتمی را ثبت کرده است.

[چرنوبیل: آخرین اخطار Chernobyl: The Final Warning]
نویسندگان: ارنست کینوی، رابرت پیتر گیل، توماس هاوسر، کارگردان: آنتونی پیج، بازیگران: جان وویت، جیسون روباردز، سمی دیویس، ۹۵ دقیقه، تولید ۱۹۹۱ آمریکا، انگلیس و روسیه
از فیلم‌های داستانی که به شکل غیر مستقیم به این حادثه پرداختند، می توان به فیلم تلویزیونی «دخترانی که برای ماندن آمدند» اشاره کرد. فیلم، داستان زوجی است که دو دختر اهل «بلاروس» را برای زندگی کردن با خود پذیرا می‌شوند. «بلاروس»، کشوری کوچک هم‌مرز با «اوکراین» است که تشعشعات اتمی حاصل از حادثه‌ی چرنوبیل بیشترین تأثیرش را در آنجا گذاشت. فیلم محصول سال ۲۰۰۷ انگلستان است. این فیلم همچنین با عنوان «دخترانی از بلاروس» نیز شناخته می شود. عوامل اصلی فیلم عبارتند از:

نویسنده: اندرو شرلوک
کارگردان: فیلیپ مارتین
بازیگران: آلون آرمسترانگ، لیندزی کولسون، سامانتا رابینسون

فیلم‌های مستند درباره‌ی حادثه‌ی چرنوبیل

فیلم‌های مستندی که درباره‌ی حادثه‌ی چرنوبیل ساخته شده‌اند، مانند فیلم‌های داستانی به دو دسته تقسیم می‌شوند. گروهی ازین فیلم‌ها که حادثه‌ی انفجار نیروگاه اتمی چرنوبیل را در مرکز توجه قرار داده و سعی در بازسازی ماجرا و توضیح چگونگی آن می‌کنند و گروهی ازین فیلم‌‌ها که به پیامدهای این حادثه پرداخته‌اند.

«نبرد چرنوبیل» از مستندهایی است که با ترکیب گفت‌وگوها، فیلم‌های آرشیوی و صحنه‌های بازسازی شده سعی در به تصویر کشیدن فاجعه و نشان دادن دلایل روی دادن آن و اقدامات دولت پس از حادثه دارد. در فیلم کسانی مانند «میخائیل گورباچف» رئیس جمهور وقت اتحاد جماهیر شوروی، «ایگور کوستین» اولین خبرنگاری که خود را به محل حادثه رساند و «کلنل ولادیمیر گربیوک» مسئول تحقیقات بعد از حادثه، از تجربیات خود در نخستین ساعت‌های پس از انفجار می‌گویند. برخی تصاویر بنا به گفته‌ی سازندگان فیلم برای نخستین بار مجال انتشار عمومی در این فیلم را پیدا کرده‌اند. بسیاری از اسنادی که در فیلم «نبرد چرنوبیل» از آنها استفاده شده است، تا پیش از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی از اسناد محرمانه به‌شمار می‌آمد و امکان دسترسی عمومی به آنها میسر نبود. شاید از دیدنی‌ترین بخش‌های فیلم، تصاویری آرشیوی متعلق به روز پس از حادثه است که نه تنها وقایع را ثبت کرده‌اند، که همچنین اثرات ناشی از تشعشعات رادیواکتیو بر روی خود فیلم‌ها و عکس‌ها نیز قابل مشاهده است؛ اثراتی که در آن زمان دولت شوروی سعی می‌کرد بر انها سرپوش بگذارد و بسیاری از افراد از خطر نامرئی بزرگی که آنها را تهدید می‌کرد، خبر نداشتند.

«نبرد چرنوبیل» با زمان ۹۴ دقیقه محصول سال ۲۰۰۶ فرانسه به کارگردانی «توماس جانسون» است. این فیلم را می‌توانید بر روی سایت یوتیوب در اینجا تماشا کنید.

«قلب چرنوبیلی» ساخته‌ی «ماریان دی لئو» ،یکی دیگر از فیلم‌های مستندی‌ست که به حادثه‌ی چرنوبیل پرداخته است. این فیلم در سال ۲۰۰۴ موفق شد اسکار بهترین مستند کوتاه را از آن خود کند. تمرکز این فیلم بر پیامدهای حادثه‌ی چرنوبیل است. فیلمساز، ۱۶ سال بعد از حادثه، سفرش به مناطق اطراف نیروگاه را آغاز می‌کند و تاثیرات تشعشع مواد رادیواکتیو بر کودکان آن مناطق را نشان می‌دهد. با دختری صحبت می‌کند که در زمان حادثه تنها ۲۳ روز از تولدش می‌گذشته و اکنون با سرطان تیروئید دست و پنجه نرم می‌کند. تصاویری تکان‌دهنده ثبت می‌کند از کودکانی که بعد از این حادثه با معلولیت‌های جسمی و ذهنی متولد شده‌اند و اکنون در آسایشگاهی نگهداری می‌شوند. نام فیلم برگرفته از اصطلاحی است که در «اوکراین» برای توصیف بیماری قلب ناشی از تشعشعات مواد رادیواکتیو به کار برده می‌شود. فیلم سعی دارد تا با تأکید بر نیاز به کمک کودکان آسیب‌دیده از این حادثه، به یاری آنان بشتابد.
«قلب چرنوبیلی» با زمان ۳۹ دقیقه محصول سال ۲۰۰۳ آمریکا است و در بسیاری از شبکه‌های تلویزیونی به نمایش درآمده است.

تماشای «قلب چرنوبیلی» بر روی سایت یوتیوب
 

«ماریان دی لئو» در سال ۲۰۰۸ به همراه «کریستف بیسون» مستند کوتاه دیگری به نام «اسب سفید» با موضوع «چرنوبیل» ساخت. این مستند داستان مردی (ماکسیم سورکوف) است که بعد از فاجعه‌ی چرنوبیل مجبور می‌شود محل سکونتش را ترک کند و بعد از بیست سال دوباره به آنجا باز می‌گردد. فیلم در جشنواره‌ی فیلم برلین در سال ۲۰۰۸ نامزد دریافت جایزه خرس طلایی بهترین فیلم کوتاه شد.

از دیگر مستندهای مهم با موضوع «چرنوبیل» فیلم تحسین‌شده‌ی «پریپیات» ساخته‌ی «نیکلاس گیرالتر» است. این فیلم سیاه و سفید ۱۰۰ دقیقه‌ای عنوانش را از شهر «پریپیات» در نزدیکی نیروگاه چرنوبیل وام گرفته است. شهری که بیشتر کارگران و کارمندان نیروگاه چرنوبیل ساکن آن بودند و بعد از انفجار مجبور به ترکش شدند. بعد از انفجار، تا سال‌ها به شعاع ۳۰ کیلومتری از اطراف نیروگاه چرنوبیل منطقه‌ی ممنوعه اعلام شد و از ورود افراد عادی به دلیل میزان بالای آلودگی در منطقه جلوگیری شد. در این مستند، ۱۲ سال بعد از حادثه فیلمساز تماشاگرانش را به شهر «پریپیات» و دیگر مناطق ممنوعه در اطراف «چرنوبیل» می‌برد و با کارگران و کارمندان سابق نیروگاه و شهروندانی که پس از انفجار مجبور به تخلیه شهر شدند، صحبت می‌کند. برخی از این اشخاص به محل زندگی‌شان بازگشته‌اند و دوباره به زندگی با تمام سختی‌هایش ادامه می‌دهند: حیوانات اهلی را پرورش می‌دهند، از رودخانه‌ی محلی ماهی صید کرده و کار می‌کنند و روزگار می‌گذرانند. این‌ها همه در حالی است که دیگر مقامات دولتی از آن‌ها حمایت نمی‌کنند و حتی از دادن اطلاعات لازم در زمینه‌ی میزان آلودگی منطقه خودداری می‌کنند.

فیلم محصول سال ۱۹۹۹ اتریش با زمان ۱۰۰ دقیقه است.

این فهرست شامل تمامی فیلم‌های مرتبط با این موضوع نیست. در این گزارش کوتاه سعی کردیم به برخی از مهم‌ترین‌ها فیلم‌هایی که به حادثه‌ی چرنوبیل پرداخته‌اند اشاره کنیم. خوانندگان علاقمند می‌توانند با کمی جست‌وجو فیلم‌های بیشتری در این زمینه بیابند. فیلم‌هایی مانند:

باد سیاه، سرزمین سپید: زیستن با چرنوبیل
نویسنده: جین کریگان
کارگردان:‌گری هوبان
۵۳ دقیقه، محصول ۱۹۹۳ ایرلند
فیلم به اثرات حادثه‌ی چرنوبیل بر روی ساکنان بلاروس، اوکراین و روسیه می‌پردازد.
زندگی نیمه: سفری به چرنوبیل
کارگردانان: دیوید بیکرستاف و فیل گرابسکی
بر اساس کتاب «شعری برای چرنوبیل: آب سنگین» نوشته‌ی ماریو پتروچی
محصول ۲۰۰۶ انگلستان، ۳۹ دقیقه

و در پایان می‌توان به مستند «دهکده‌ی نادیا» ساخته‌ی «سیچی موتوهاشی» اشاره کرد. این فیلم که محصول کشور ژاپن است، زندگی خانواده‌ای را به تصویر می‌کشد که بعد از حادثه و با وجود آلودگی بالای رادیواکتیو در منطقه، در دهکده‌ای کوجک در «بلاروس» مانده و به زندگی خود ادامه می‌دهند.
وجه مشترک تمامی این فیلم‌ها، تلاش برای نشان دادن عمق فاجعه و به تصویر کشیدن زوایای گوناگون آن است. فاجعه‌ای که بر اثر یک اشتباه به ظاهر کوچک رخ داد و اکنون سال‌ها پس از روی دادن همچنان قربانی می‌گیرد. تماشای این آثار بیننده را به این اندیشه وا می‌دارد که آیا دست یافتن به انرژی اتمی با وجود این خطرات و ناتوانی انسان در کنترل آن، ارزش دارد؟ این پرسشی است که این روز‌ها ایرانیان نیاز دارند به آن به‌طوری جدی بیندیشند.

در همین زمینه:

يک فيلم روسی در باره چرنوبيل؛ ۲۵ سال پس از فاجعه اتمی