نسخه قابل چاپ

بیژن روحانی- باستان‌شناسان و کارشناسان حفاظت از آثار تاریخی در ایران، همچنان بر سر روش‌های به کار گرفته شده در محوطه باستانی طاق‌بستان با یکدیگر اختلاف نظر دارند.

اعتراض‌هایی که بر سر چگونگی انجام عملیات ساماندهی و حفاظت در این محوطه صورت گرفت باعث شد مدیران پروژه در خصوص دلایل به‌کارگیری این روش‌ها اطلاع‌رسانی کنند، اما این پاسخ‌‌ها همچنان محل بحث‌های فراوان است. در حالی که مسئولان سازمان میراث فرهنگی و پژوهشکده باستان‌شناسی از این طرح و روش‌های اجرای آن دفاع می‌کنند، اما «جامعه باستان‌شناسی ایران» بار دیگر نسبت به روش‌های به‌کارگرفته شده در این محوطه هشدار داده است.

قدمت محوطه طاق‌بستان در شمال غربی کرمانشاه به حدود سده سوم میلادی می‌رسد. در این محوطه سنگ‌نگاره‌های مهمی از دوران ساسانی وجود دارد که  تاجگذاری خسرو پرویز، تاجگذاری اردشیر دوم و شاپور دوم و سوم و صحنه بسیار مشهور شکارگاه خسرو را تصویر می‌کند. طاق‌بستان همچنین دارای آثاری از دوران قاجار نیز هست.

غرش مته‌ برقی‌ها در طاق‌بستان

ماجراهای اخیر با انتشار تصاویر و عکس‌هایی در شهریور ماه  از انجام حفاری و خاک‌برداری در محوطه طاق‌بستان آغاز شد. این تصاویر نشان می‌دادند کارگرانی با استفاده از ابزارآلات سنگین و غیر متعارف مانند مته‌ها و چکش‌های برقی بسیار بزرگ، لودر و کامیون درست در پای سنگ‌نگا‌ره‌های ساسانی مشغول کند و کاو هستند. انتشاراین تصاویر و همچنین گزارش‌های دیگر به نگرانی‌های فراوانی در خصوص یکی از مهم‌ترین محوطه‌‌های ساسانی در ایران دامن زد.

با افزایش ابهامات در خصوص این طرح، «جامعه باستان‌شناسی ایران» در مهرماه بیانیه‌ای صادر کرد و از غیرمعمول و نامتعارف بودن ابزارهای به‌کار گرفته شده در این محوطه ابراز تعجب و نگرانی کرد. آن بیانیه از مسئولان این طرح خواست پیش از هر اقدامی نسبت به بی خطر بودن روش‌های به کار گرفته شده در این محوطه اطمینان حاصل کنند.

«جامعه باستان‌شناسی ایران» نهادی غیر دولتی و غیر انتفاعی است و اعضای آن را باستان‌شناسان ایرانی و یا افرادی که فعالیت مرتبط با باستان‌شناسی دارند تشکیل می‌دهد.

پاسخ سازمان میراث فرهنگی

بیانیه این نهاد غیر دولتی باعث شد تا مسئولان سازمان میراث فرهنگی و به‌خصوص مدیران این طرح در کرمانشاه توضیحاتی در خصوص عملیات سنگین ساختمانی در پای نقش‌برجسته‌های حساس و آسیب‌پذیر ارائه کنند. به گفته آنان استفاده از ابزاری مانند مته‌های بزرگ برقی برای برداشتن بتن‌ها و نخاله‌‌هایی بوده است که در سالیان قبل در پای صخره‌ها ریخته شده و سطح مقابل سنگ‌نگاره‌ها را بالا آورده است. از این‌رو پایین بردن سطح مقابل سنگ‌نگاره‌ها به محفاظت از آن‌ها در برابر رطوبت نیز کمک خواهد کرد. از سوی دیگر مدیران طرح اعلام کرده‌اند این‌کار باعث خواهد شد  طاق‌بستان به چهره و وضعیت پیشین خود در دوران قاجار نزدیک شود.

وضعیت طاق‌بستان در دوران قاجار با استناد به برخی تصاویر و طرح‌های به‌جای مانده از آن دوران قابل تصور است. از جمله این طرح‌ها ‌می‌توان به طرح‌هایی اشاره کرد که در سده نوزدهم توسط اوژن فلاندن و پاسکال کوست، نقاشان و جهانگردان فرانسوی، از طاق‌بستان ترسیم شده است.  همچنین در برخی عکس‌‌های قدیمی موجود از این محوطه یک بنا یا عمارت قاجاری نیز در کنار نقش‌برجسته‌های ساسانی حضور دارد. در سال ۱۹۶۳ میلادی، این عمارت قاجاری به خاطر آشکار کردن آثار ساسانی و همچنین به قصد آزادسازی چشمه آناهیتا تخریب شد.

حسین راعی، از مدیران میراث فرهنگی در کرمانشاه، در توضیحی در خصوص روش‌های به‌کار گرفته شده در طاق بستان در تاریخ سوم آبان ۱۳۹۱ به روزنامه اعتماد گفت «درست است که در آن‌جا نباید از چکش برقی استفاده می‌شد، ولی انجام شد و به مدت کم، ولی الان جلوی این کار گرفته شده است. این را نباید به پای کارشناس گذاشت، بلکه اشتباه از پیمانکار بوده است. از غفلت ناظر هم استفاده نابه‌جا شده است». او نیز گرچه درستی به‌کارگیری این ماشین‌آلات غیر متعارف را در محوطه تأیید نکرد و گناه آن را بر گردن پیمانکار انداخت، اما معتقد است برای ثبت کردن طاق‌بستان در فهرست میراث جهانی یونسکو لازم است آن را به «هویت اولیه‌اش» برگرداند و همچنین سطح مقابل طاق‌نماها را به خاطر مقابله با رطوبت پایین برد.

مهرداد ملک‌زاده، نماینده پژوهشکده باستان‌شناسی کشور، وابسته به سازمان میراث فرهنگی و صنایع دستی، نیز پس از بازدید از این محوطه به خبرگزاری ایسنا اعلام کرد تا اینجای کار پیشرفت طرح ساماندهی طاق‌بستان از نظر اجرایی، فنی و عملیاتی روندی منطقی داشته است. لذا مردم صبر و حوصله به کار برند و به کارشناسان خود در این طرح اعتماد کنند.

ارزیابی جامعه باستان‌شناسی ایران از روند طرح

با آن که مسئولان سازمان میراث فرهنگی همچنان از طرح خود و از اقدامات انجام شده در محوطه طاق بستان دفاع می‌کنند، اما کارشناسان مستقل و به‌خصوص «جامعه باستان‌شناسی ایران» همچنان معتقد هستند شیوه‌های به کار رفته در این مکان خطرآفرین بوده است. پس از طرح سخنان مدیران طرح و مسئولان پژوهشکده باستان‌شناسی، «جامعه باستان‌شناسی ایران» در تاریخ یازدهم آذرماه، مجدداً با جمع‌بندی بحث‌های صورت گرفته، ارزیابی جدیدی از برنامه حفاطتی طاق‌بستان انجام داده است. (منبع)

به گفته «جامعه باستان‌شناسی ایران» روش‌هایی که برای حفاری، حفاظت، مرمت و ساماندهی در محوطه‌های تاریخی به کار می‌رود باید متناسب با طرفیت‌‌ها و ظرافت‌های این محوطه‌ها باشد. در چنین طرح‌هایی از به کاربردن روش‌هایی که احتمال خطر در آن‌ها بالاست، باید به طور اکید خودداری شود. بنابراین حتی اگر این روش‌ها برحسب اتفاق آسیبی به یک اثر وارد نکنند، اما نفس به‌کارگیری روش‌های خطرآفرین نمی‌تواند مورد تأیید باشد. در مورد طاق‌بستان، گرچه با آسیب‌های زودهنگام مانند فروریختن ناگهانی نقش‌برجسته‌ها به علت استفاده از ابزار نامتعارف رو‌به‌رو نبوده‌ایم، اما مشخص نیست انجام عملیات سنگین ساختمانی چه تأثیری بر این آثار داشته و آیا در آینده تأثیرات نامطلوب آن مشخص خواهد شد یا خیر.

جامعه باستان‌شناسی ایران در خصوص بازگرداندن محوطه طاق‌بستان به شکل و شمایل پیشین خود در دوران قاجار نیز معتقد است این کار باید با درنظر گرفتن چندین اصل صورت پذیرد. به غیر از در دست داشتن مدارکی مستند و علمی و اطمینان از صحت طرح‌‌ها و نقاشی‌های قدیمی، هرگونه عملیاتی برای بازگرداندن یک اثر به وضعیت قبلی خود باید در خدمت حفاظت از محوطه و یا یک هدف علمی دیگر باشد. همچنین باید ارزیابی دقیقی از ضرورت‌های حذف یک دوره تاریخی به نفع یک دوره تاریخی دیگر صورت گیرد. قید این احتیاط‌ها به این دلیل است که در گذشته و در بسیاری از نقاط جهان، تجارب ناخوشایندی از تلاش برای بازگرداندن یک محوطه به وضعیت پیشین خود صورت گرفته است. در این تلاش‌ها که گاه همراه با تفسیرهای باستان‌شناسان و حفاظت‌گران از تاریخ همراه بوده، صدماتی نیز به برخی لایه‌ها تاریخی وارد شده است.

جامعه باستان‌شناسی ایران همچنین استفاده از ماشین‌آلات سنگین و ابزارهای غیر ‌تخصصی در محوطه‌های باستانی را موجب تأثیرات منفی آموزشی برای سطوح مختلف اجتماع دانسته است و تأکید کرده است چنین روش‌هایی به طور ناخودآگاه سطوح گوناگون مردم و به ویژه افراد سنین پایین و کودکان را نسبت به حساسیت و اهمیت محوطه‌های باستانی بی‌اعتناء می‌کند و به نوعی بدآموزی با خود دارد.

اکنون در حالی‌که بحث‌های گوناگون در خصوص طرح ساماندهی این محوطه باستانی ادامه دارد، مسئولان پروژه اعلام کرده‌اند مردم در نوروز سال ۱۳۹۲ با چهره جدیدی از طاق‌بستان روبه‌رو خواهند شد.

تصاویر:

تصویر نخست: طاق‌بستان

تصویر دوم: استفاده از ابزارآلات سنگین در محوطه طاق‌بستان

تصویر سوم: طرح قدیمی فلاندن و کست از طاق‌بستان

تصویر چهارم: عمارت قاجاری در طاق‌بستان

در همین زمینه:

طنین ضربه‌های سنگین در طاق‌بستان