نسخه قابل چاپ

بیژن روحانی - تهدید‌‌های ناشی از ساختن یک سد جدید روی رودخانه فرات باعث شد باستان‌شناسان و متخصصان حفاظت از آثار باستانی در ترکیه تلاش گسترده‌ای را برای نجات آثار فرهنگی آغاز کنند. نتیجه این تلاش‌ها اکنون افتتاح بزرگ‌ترین موزه موزاییک در جهان است.

«موزه موزاییک‌های زوگما» که اکنون در شهر غازیان‌تپه (غازی عینتاب) در جنوب شرقی ترکیه قرار دارد، محلی است برای نگهداری و نمایش بیش از ۱۴۰۰ متر مربع موزاییک و  صدها متر نقاشی‌های دیواری از دوران سلوکیان و رومی‌ها. تا پیش از ساخته شدن این موزه در ترکیه، موزه باردو در تونس، بزرگ‌ترین موزه اختصاصی موزاییک در جهان بود.

این موزه بزرگ و مجهز که با بیش از ۳۰ میلیون دلار هزینه در سال گذشته افتتاح شد، اکنون آثاری را به نمایش گذاشته است که برای بیش از دو هزار سال از دیدها پنهان بود. این موزه به سرعت به یکی از نقاط مورد توجه گردشگران در ترکیه تبدیل شده است.

در سال ۲۰۰۰ با آغاز آب‌گیری یک سد بزرگ روی رودخانه فرات، باستان‌شناسان بسیاری نگران محوطه باستانی زوگما شدند. اما سدسازی تنها خطری نبود که محوطه باستانی زوگما و موزاییک‌های فوق‌العاده با ارزش آن را تهدید می‌کرد. از چندین سال پیش، غارت و دزدی موزاییک‌ها به منبع درآمدی برای برخی افراد محلی و همچنین باندهای قاچاق عتیقه تبدیل شده بود.

گرچه اکنون در دنیا باستان‌شناسان ترجیح می‌دهند از آثار باستانی در محل اصلی خود حفاظت کنند و تا حد ممکن آن‌ها را به نقاط دیگری انتقال ندهند، اما تهدیدهای موجود در محوطه زوگما چاره‌ای را جز انتقال موزاییک‌ها به یک مکان امن باقی نمی‌گذاشت. به همین دلیل پروژه کاوش‌ و نجات‌بخشی به همراه ساخت یک موزه جدید آغاز شد. کاوش‌های باستان‌شناسی توانست دو شهرک مهم از دوران سلوکی‌ها را در دو سوی رودخانه فرات آشکار کند و درون این شهرک‌ها آثار هنری فوق‌العاده با ارزشی پیدا شدند.

از سلوکیان تا ساسانی‌ها

قدمت محوطه باستانی زوگما به حدود ۳۰۰ سال پیش از میلاد مسیح می‌رسد، یعنی زمانی که سلوکوس یکم، از فرماندهان مشهور اسکندر مقدونی و پایه‌گذار سلسله سلوکیان، یک دژ نظامی به نام سلوکیه را در کرانه غربی رود فرات بنا کرد. در سوی دیگر رودخانه، سکونتگاه دیگری بنا شد و این دو سکونتگاه توسط پلی با یکدیگر در ارتباط بودند. این منطقه بعدها توسط رومیان فتح شد و نام آن به زوگما تغییر یافت. در دوران امپراتوری روم و به دلیل اهمیت استرتژیک این نقطه، لژیون‌های رومی در این محل مستقر بودند. در حقیقت این مکان محل ارتباطی میان امپراتوری روم و امپراتوری ساسانی بود و در شرقی‌ترین نقطه امپراتوری روم قرار داشت.

در سال ۲۵۶ میلادی، شهر سلوکیه (شمالی) یا زوگما توسط شاپور، امپراتور ساسانی فتح شد. پس از چندی، زلزله‌ای مهیب شهر را به طور کلی ویران و متروک کرد و دیگر زوگما نتوانست ارزش و اهمیت پیشین خود را بازیابد و به شهری آباد تبدیل شود. در دوران اسلامی و در زمان خلافت عباسیان، سکونتگاه کوچکی دوباره در این محل شکل گرفت، اما هرگز شهر به دوران طلایی خویش بازنگشت.

کشف دوباره زوگما

اما سرانجام سده‌ها بعد، اقبال دوباره به زوگما روی آورد. در اواخر دهه ۱۹۸۰ میلادی، باستان‌شناسان با ردگیری حفاری‌های قاچاقچیان عتیقه به یک آرامگاه وارد شدند که در آن مجسمه‌های برنزی و نقاشی‌های دیواری زیبایی را یافتند. پس از آنکه دولت ترکیه اعلام کرد که قصد احداث و آبگیری سدی را روی رودخانه فرات دارد حفاری‌های باستان‌شناسی شدت یافت.

یکی از مشهورترین موزاییک‌های پیدا شده در این منطقه که به «دختر کولی» شهرت یافته، تصویر دختری است جوان با چشم‌هایی گیرا. این موزاییک که قسمت پایین آن آسیب دیده و از بین رفته است، اکنون به نماد شهر باستانی زوگما و موزه موزاییک آن در غازیان تپه تبدیل شده است. از دیگر موزاییک‌های بسیار با ارزش این منطقه می‌‌توان به موزاییک‌هایی با تصویر دیونیسوس، اوکئانوس (اقیانوس) و تتیس از شخصیت‌‌های افسانه‌ای در یونان باستان اشاره کرد.

این موزاییک‌ها برای پوشاندن کف اتاق‌‌ها و تالارهای ساختمان‌ها در شهر باستانی زوگما به کار رفته بوند. باستان‌شناسان دریافته‌‌اند که موضوعات تصویر شده در موزاییک‌ها با کاربرد اتاق‌ها و تالارها نیز در ارتباط بوده است. به عنوان مثال موضوع موزاییک‌‌ کف اتاق‌ خواب‌ها بیشتر داستان‌های عاشقانه بوده است. آثار هنری به دست آمده در این منطقه نشان‌دهنده آن است که بین ساکنان این شهر یک رقابت هنری پنهان برای آراستن خانه‌‌ها و استفاده از هنرمندان مطرح شهر وجود داشته است.

بخش زیادی از این موزاییک‌ها اکنون به این موزه تخصصی جدید در غازیان تپه منتقل شده‌ است، اما باستان‌شناسان اطمینان دارند آثار فراوانی همچنان در آن منطقه وجود دارد. با آن‌که بخش‌های زیادی اکنون زیر آب فرورفته اما بعضی قسمت‌ها، از جمله پنج ویلای باستانی رومی، با احداث یک سازه فلزی محافظت می‌شود. باستان‌شناسانی که اکنون و از سوی دانشگاه آنکارا در منطقه کار می‌کنند، بیشتر به دنبال یافتن ارتباط این محل از یک سو با دنیای هلنی و رومی و از سوی دیگر با ایران باستان هستند.

در همین زمینه:

بیژن روحانی در رادیو زمانه