نسخه قابل چاپ

بیژن روحانی - با افتتاح مرکز منطقه‌ای میراث ناملموس از سوی سازمان یونسکو در ایران، اکنون این کشور می‌تواند به پایگاهی  برای مطالعات در زمینه فرهنگ‌ها، دانش‌های سنتی و مراسم آیینی در منطقه آسیای غربی و مرکزی تبدیل شود.

پیش‌تر و در سال ۱۳۸۹ توافقنامه‌ای میان سازمان میراث فرهنگی ایران و یونسکو برای ایجاد این مرکز منطقه‌ای امضاء شده بود.  سرانجام در آبان‌ماه امسال، نخستین نشست شورای حکام این مرکز در تهران برگزار شد و پس از آن، این مرکز کار خود را آغاز کرد.

میراث ناملموس، رویکرد جدید یونسکو به فرهنگ انسانی

میراث ناملموس اصطلاحاً به آن بخش از میراث فرهنگی انسانی گفته می‌‌شود که کمتر شامل جنبه‌‌های مادی و ملموس مانند معماری است. این میراث می‌تواند شامل آیین‌ها، دانش‌های سنتی و بومی، سنت‌های شفاهی و روایی ماننند نقالی و داستان‌سرایی، موسیقی، رقص و آواز، آیین‌های اجتماعی و گروهی و هر مهارت و صنعت و هنر دیگری باشد که در طول سده‌ها در میان گروهی از انسان‌ها و از نسلی به نسل دیگر انتقال یافته است.

سازمان یونسکو از سال ۲۰۰۳ و با تدوین یک معاهده جهانی  با نام «معاهده حفاظت از میراث ناملموس» اقدامات جدیدی را برای شناخت و حفاظت این بخش از ثروت‌های فرهنگی آغاز کرد. پیش از این، توجه یونسکو به طور عمده متوجه حفاظت از میراث ملموس شامل آثار معماری و هنری بود، اما این معاهده زمینه شناخت و پاسداشت آن بخش از فرهنگ انسانی را که ممکن است کمتر مورد توجه باشد فراهم می‌کند. اکنون در کنار فهرستی که برای ثبت آثار معماری و محوطه‌های باستانی وجود دارد،  فهرست دیگری برای ثبت میراث ناملموس جهان نیز به وجود آمده است.

وظایف مرکز منطقه‌ای در ایران

مرکز منطقه‌ای جدیدی که کار خود را در ایران آغاز کرده است، در زمینه شناسایی، مستند کردن، ثبت و حفاظت از میراث ناملموس در کشورهای واقع در آسیای غربی و مرکزی فعالیت می‌کند. به گفته معاون دبیرکل یونسکو، این مرکز چهارمین مرکزی است که پس از ژاپن، چین و کره جنوبی در آسیا تأسیس شده و قرار است تمام فعالیت‌‌های آن سه مرکز دیگر را در خود پوشش دهد، به همین دلیل از اهمیت فوق‌العاده‌ای برخوردار است. محور‌های فعالیت این مرکز در ایران عبارتند از: افزایش مطالعات علمی و فنی و شناسایی میراث ناملموس در منطقه، تقویت همکاری میان کشورهای عضو در این مرکز در ارتباط با میراث ناملموس مشترک، به روز نگاه داشتن بانک‌های اطلاعاتی، جمع‌آوری و پردازش اطلاعات حقوقی و اداری میان کشورهای عضو، فعالیت‌های حفاظتی، برگزاری کارگاه‌های آموزشی و کنفرانس، و اطلاع‌رسانی به دبیرخانه معاهده ۲۰۰۳ یونسکو در زمینه حفاظت از میراث ناملموس.

مسئولان سازمان میراث فرهنگی ایران افتتاح این مرکز یونسکو را بسیار مهم ارزیابی کرده و آن را به عنوان دست‌آوردی مهم در کارنامه خود تلقی می‌کنند. ایران تاکنون توانسته تعدادی از آیین‌‌ها و دانش‌های سنتی خود را در فهرست جهانی میراث ناملموس در سازمان یونسکو به ثبت برساند. نقالی، دانش‌های سنتی لنج‌سازی و دریانوردی در خلیج فارس، موسیقی بخش‌های خراسان، آیین‌های پهلوانی و زورخانه‌ای، قالی‌بافی سنتی در استان فارس، قالی‌بافی سنتی در کاشان، تعزیه و ردیف موسیقی ایرانی جزو پرونده‌هایی هستند که ایران موفق به ثبت آن‌ها شده است. به جز این‌‌ها، پرونده نوروز نیز به طور مشترک توسط ایران و شش کشور دیگر در این فهرست جهانی به ثبت رسیده است.

چالش‌های میراث آیینی

از آنجا که میراث فرهنگی ناملموس با برخی از آدب و رسوم، سنت‌های اجتماعی و آیین‌های قومی گره خورده است، ثبت آن می‌‌تواند گاهی به بحث‌های مختلف دامن بزند و دیدگاه‌های مخالف و موافق را رو در روی یکدیگر بنشاند.

زمانی که مسأله ثبت آیین‌ها یا رسم‌هایی در میان باشد که در دنیای امروز مقبولیت خود را از دست داده‌اند یا با برخی از ارزش‌های کنونی در تضاد آشکار هستند، این قضیه می‌تواند بسیار حساسیت‌برانگیز باشد. چندی پیش در ایران مطرح شدن پرونده یک آیین سنتی به نام «خون ‌بس» مخالفت‌های بسیاری از فعالان اجتماعی را برانگیخت. مطابق این آیین، زمانی که بر اثر درگیری میان دو طایفه فردی به قتل می‌رسد، به منظور خاتمه درگیری و دور باطل انتقام، دختری از طایفه قاتل به ازدواج مردی از طایفه مقتول درمی‌آید تا این وصلت خانوادگی به خشونت‌ها خاتمه دهد. با این‌‌حال فعالان اجتماعی و فعالان حقوق زنان در ایران این آیین را ازدواج اجباری و مغایر با حقوق زنان دانسته و با ثبت آن در فهرست میراث ملی ایران مخالفت کردند. پس از این ماجراها، آتوسا مومنی، مدیرکل ثبت آثار در سازمان میراث فرهنگی ایران اعلام کرد از آنجا که آیین «خون بس» ضد حقوق بشر است، در فهرست میراث فرهنگی ایران ثبت نخواهد شد.

مطابق معاهده سال ۲۰۰۳ سازمان یونسکو، تنها آن دسته از میراث ناملموس شایسته پاسداشت هستند که با ارزش‌های کنونی حقوق بشر در تضاد نباشند. همچنین این آیین‌ها نیازمند احترام متقابل میان اقوام و گروه‌های مختلف اجتماعی است. در مقدمه معاهده سال ۲۰۰۳ یونسکو، صراحتاً از اسناد فعلی حقوق بشر، از جمله بیانیه جهانی حقوق بشر، مصوب سال ۱۹۴۸ سخن به میان آمده است. همچنین در بند دوم این معاهده و در ذیل تعریف مفهوم «میراث ناملموس» به ضرورت انطباق آن با موازین حقوق بشر اشاره شده است.

گنجاندن چنین قید و بندهایی در متن معاهده سال ۲۰۰۳ برای جلوگیری از ثبت آن دسته از آیین‌ها و سنت‌هایی است که می‌تواند نشانه‌ای از نقض حقوق انسانی، توهین، تبعیض یا آزارهای قومی، نژادی، عقیدتی یا جنسیتی باشد. به عنوان مثال در برخی آیین‌های کهن در بعضی از نقاط جهان، زنان پس از درگذشت همسرانشان به همراه آنان دفن یا سوزانده می‌شدند. گرچه مطالعات این دسته از آیین‌ها به کار مردم‌شناسان و مورخان می‌آید، اما معاهده سال ۲۰۰۳ یونسکو نمی‌تواند چنین آیین‌هایی را به عنوان میراث ارزشمند انسانی به ثبت برساند.