نسخه قابل چاپ

بیژن روحانی - مراسم «نکوداشت تهران» به مدت سه روز و به منظور معرفی تاریخ و میراث فرهنگی شهری که خود به اندازه یک کشور تنوع فرهنگی دارد، برگزار شد. این مراسم به ابتکار مؤسسه «تهران: مطالعات کلان‌شهر» شکل گرفته بود و از روز بیست و نهم مهر تا اول آبان در موزه امام علی در تهران جریان داشت.

در طول این سه روز صاحب‌نظران مختلفی در خصوص جنبه‌های مختلف  تهران از تاریخ گرفته تا باغ‌‌های فراموش‌شده آن و همچنین تحولات زبانی و اجتماعی در این شهر سخنرانی کردند.

اعضاء مؤسسه تهران را ،که تنها یک سال از تأسیس آن می‌گذرد، بیشتر معماران و شهرسازان تشکیل می‌دهند. این مؤسسه اعلام کرده است هدف از برگزاری این مراسم معرفی کلان‌شهر تهران به تهرانی‌ها و گرامی‌داشتن شهری است که در خود میلیون‌ها نفر را جای داده است، اما ساکنان این شهر در کنار تمام نازیبایی‌هایی که برای تهران به وجود آورده‌اند، نتوانسته‌اند آن را به‌درستی درک کنند.

اول آبان‌ماه، روز تهران

به پیشنهاد این مؤسسه، روز اول آبان به نام «روز تهران» نام‌گذاری شده است. انتخاب این روز برای تهران با توجه به خصوصیات طبیعی این شهر بوده. زیرا در گذشته، و در زمانی که هنوز تهران به یک کلانشهر تبدیل نشده بود، باغ‌ها، چنارستان‌ها، توتستان‌ها و انار‌ستان‌های تهران بسیار معروف بوده است، و آبان‌ماه نیز فصل به بار نشستن این باغ‌ها و زمان جلو‌ه‌های زیبای پاییزی در این شهر است.

«مؤسسه تهران» اعلام کرده است برای نام‌گذاری روزی به نام تهران مطالعات مختلفی انجام شده و جنبه‌های گوناگونی مورد بررسی قرار گرفته و قرار است این پیشنهاد به شورای شهر تهران نیز ارائه شود.

از سخنرانی‌های انجام‌شده می‌توان به «محور خیابان ولی‌عصر: گذشته، حال، آینده» توسط علی اکبر صارمی و علیرضا تغابنی، «تاریخ تهران» توسط اسکندر مختاری، «تهران تغزلی» توسط حبیب‌الله شیبانی و محمد مهدی محمودی، «زبان تاریخ تهران» توسط فضائلی و همچنین سخنرانی‌های دیگری درباره جامعه‌ تهران از منظر جامعه‌شناسی توسط گیتی اعتماد، کامران صفامنش و احمد سعیدنیا اشاره کرد. بخش مهم دیگری از نظرات ارائه‌ شده در این همایش سه روزه در خصوص باغ‌های تهران و طبیعیت مفقود این شهر بوده است. بررسی باغ ایرانی در دل شهر تهران توسط معمارانی مانند فرامرز پارسی و پیروز حناچی انجام شد. در کنار سخنرانی‌های متعدد، برگزاری جشنواره مستند تهران با حضور محمدرضا اصلانی، فیلم‌ساز، و همچنین برپایی نمایشگاه عکس و نقاشی نیز جزو برنامه‌های این مراسم بوده است.

میراث یک پایتخت دویست ساله

تهران پیش‌ از آن‌که در سال ۱۱۷۴ خورشیدی توسط آغامحمدخان قاجار به عنوان پایتخت انتخاب شود، قریه کوچکی در حوالی ری بود. در دوره صفوی، تهران برای خود حصار و برج و بارویی داشت که این حصار در زمان ناصرالدین شاه بزرگ‌تر شد و سپس حصار دوم به حصار ناصری معروف شد. هنوز هم در قلب مرکز تاریخی تهران و همچنین در برخی بناها و امام‌‌زاده‌های آن می‌توان اندک نشانه‌های به جای مانده از دوران صفوی را بازشناسی کرد.

اما از دوران قاجار آثار بیشتری در تهران بر جای مانده است که چشم‌گیرترین آن‌ها کاخ‌ها و باغ‌های سلطنتی پادشاهان قاجار و ارگ سلطنتی  و کاخ گلستان است. برخی دیگر از کاخ‌ها و باغ‌های قاجاری در تهران تغییر ماهیت دادند و به مکان‌های دیگری تبدیل شدند. از جمله قصر قجر به زندان قصر تبدیل شد، کاخ سلطنت‌آباد در اختیار ارتش و کارخانه مهمات‌سازی قرار گرفت، و کاخ عشرت‌آباد نیز اکنون در داخل پادگان عشرت‌آباد به صورت متروک و نیمه‌ویران درآمده است. برخی از باغ‌های قاجاری مورد توجه پادشاهان پهلوی نیز قرار گرفت و آن‌ها به توسعه و احداث ساختما‌های جدید در آن باغ‌ها پرداختند، مانند باغ سعدآباد و باغ نیاواران.

تهران از دوران قاجار و به‌خصوص در زمان ناصرالدین شاه با جنبه‌هایی از معماری و شهرسازی مدرن به شیوه غربی آشنا شد. این آشنایی که ابتدا به صورت تلفیق برخی عناصر معماری اروپایی با معماری ایرانی صورت می‌گرفت، بعدها راه دیگری در پیش گرفت و چهره تهران را به یک ابرشهر امروزی تبدیل کرد.

تخریب چهره‌ تاریخی شهر

تهران در طول سالیان بخش فراوانی از میراث گذشته‌اش را از دست داده است. در دوران رضا‌شاه بیشتر دروازه‌های قاجاری به منظور توسعه شهر تخریب شدند. همچنین برخی دیگر از بناهای مهم و قاجاری شهر مانند تکیه دولت خراب و به جای آن بانک ملی ساخته شد. تکیه دولت که بزرگ‌ترین تماشاخانه ایران بوده است، با نگاهی به برخی آثار معماری غرب، از جمله ساختمان رویال آلبرت هال لندن در زمان ناصرالدین شاه ساخته شد و در ابتدا قرار بود محلی برای اجرای تئاتر و موسیقی به  شیوه‌ «فرنگی» باشد، اما خیلی زود به یک تکیه مذهبی تبدیل شد و مهم‌ترین تعزیه‌های عاشورا در روزهای محرم در این مکان به اجرا در‌می‌آمد.

در سال‌های اخیر عوامل فراوانی دست به دست یکدیگر داده‌اند تا باقی‌مانده میراث معماری تهران نیز از میان برود. کارآمد نبودن برخی قوانین حفاظتی، اجرا نشدن همین قوانین موجود، عدم حمایت از مالکان خانه‌های تاریخی، افزایش فراوان قیمت زمین و مهم‌تر از آن نبودن طرح‌های جامع برای زنده نگاه‌ داشتن مراکز تاریخی شهرها باعث شده است تا بسیاری از خانه‌های قدیمی تهران تخریب و به جای آن‌ها ساختمان‌های جدید ساخته شود.

ادامه این روند نگرانی بسیاری از دوستداران میراث فرهنگی در تهران را برانگیخته و اعتراض‌های فراوانی تاکنون صورت گرفته است. در زمستان سال ۱۳۹۰ بیش از یکصد نفر از خبرنگاران حوزه میراث فرهنگی در نامه‌ای از شهردار تهران خواستند تا برای حفظ خانه‌های تاریخی در تهران چاره‌ای بیندیشد. اما علیرغم هشدارهای مکرر، همچنان آخرین بازمانده‌های میراث فرهنگی تهران تخریب می‌شود. شهری که پذیرای فرهنگ‌های مختلف است، خود در معرض بیشترین تخریب‌ها قرار دارد.

●تصاویر (از بالا به پائین): باغ ملی، شمس‌العماره، باغ فردوس، بازار تهران

●میراث فرهنگی تهران در زمانه:

حصارهای پایتخت

پشت به چهارباغ

شمس‌العماره، برجی برای دیدن رعیت

از باغ تا زندان: سرنوشت زندان قصر

تحولات کاخ سازی در دوران پهلوی

آغاز مدرنیسم در معماری تهران

طعم ایرانی در معماری مدرن

بازار شام یا تهران؟

تخریب خانه‌های تاریخی در تهران