نسخه قابل چاپ

بیژن روحانی - آیا راهی هست که بدون عوض کردن الگو و نوع معماری بتوان آن را در برابر بلاهای طبیعی از جمله زلزله مقاوم‌تر کرد؟ آیا روستاها و شهرهای تاریخی می‌توانند همچنان بافت بومی و سنتی خود را حفظ کنند اما از سوی دیگر این اطمینان وجود داشته باشد که با لرزیدن زمین، جان انسان‌های کمتری به خطر می‌افتد؟

پاسخ به این پرسش‌ها نه فقط برای ایران بلکه برای بسیاری از کشورهای دنیا دارای اهمیت حیاتی است. در نظر گرفتن این نکته که بخش زیادی از مردم جهان همچنان در خانه‌های سنتی که با مصالح بومی و روش‌های کهن ساخته شده زندگی‌ می‌کنند، کلیدی بودن این پرسش را مشخص می‌کند. هیچ سرمایه‌گذاری وسیعی قادر نیست به ناگهان نوع مسکن بیش از دو میلیارد نفر از مردم جهان را تغییر دهد. اگر هم چنین کاری امکان‌پذیر باشد مشخص نیست تا چه حد با الگوی زندگی مردم در جوامع مختلف همخوان است. بنابراین منطقی‌ترین راه حل آن است که با حفظ الگوهای موجود معماری، آن‌ها را در برابر حوادثی مانند زلزله مقاوم‌تر کرد.

از سوی دیگر روش‌های مقاوم‌کردن در برابر زلزله در بسیاری از جوامع باید اقتصادی و آسان باشد و نیروی متخصص زیادی را طلب نکند. وگرنه در دنیا رو‌ش‌های پیشرفته مهندسی زیادی وجود دارد که امکان انجام آن‌ها در بسیاری از نقاط مانند روستاها و شهرهای کوچک وجود ندارد.

برای دهه‌های متوالی، در بیشتر دانشکده‌های مهندسی و معماری، این حقیقت مهم که در بسیاری از زلزله‌ها تعداد زیادی ساختمان‌های بومی و خشتی و آجری نیز از تخریب نجات یافته‌‌اند، نادیده گرفته شد. تا آن‌که سرانجام در دهه‌های اخیر بسیاری به این نتیجه رسیدند که بهتر است از خانه‌های نجاتیافته درس گرفت که چهطور می‌توان مقاوم بود و آن را در خدمت بهبود کیفیت ساختمان‌سازی در نقاط دیگر قرار داد.

نکته دیگر آن‌ است که بتن مسلح نیز نه تنها همواره مقاوم نیست، بلکه به دلیل وجود ترکیبات شیمیایی عمر مفید آن در حدود هفتاد تا صد سال است. در ایران، طبق تحقیقات انجامشده، عمر مفید بتن یک پنجم متوسط جهانی است، یعنی در بهترین حالت بهطور متوسط تا بیست سال عمر مفید دارد. (منبع)

بهبود کیفیت خشت و استحکام طرح ساختمانی

مجموعه مطالعاتی که در چند دهه اخیر در مورد زلزله‌ و تأثیر آن روی معماری بومی صورت گرفته نشان داده است که به کاربردن مجموعه‌ای از روش‌ها می‌تواند ساختمان‌های بومی را مقاوم‌تر کند.

به‌طور کلی سه عامل در افزایش مقاومت ساختمان‌های خشتی مؤثر هستند: ترکیبات خشت و کیفیت ساخت آن، داشتن طرح مستحکم برای ساختمان، و همچنین بهبود فنون و روش‌های ساختمانی.

در تحقیقی که توسط ایکوموس آمریکا یا شورای ملی بناها و محوطه‌ها انجام شده، یکی از عواملی که باعث پایین آمدن مقاومت ساختمان‌‌ها می‌شود، وجود رطوبت در آن‌هاست. بنابراین راه‌هایی برای خشک نگه‌ داشتن مصالح و ساختارهای گلی و خشتی و آجری در برابر رطوبت توصیه شده است. در این تحقیق نوع خشت زدن و نحوه قالب‌بندی آن نیز مورد بررسی قرار گرفته است.

از سوی دیگر مشخص شد هنگامی که سیمان و ملات‌های سیمانی در ترکیب با مصالح بومی مانند خشت و گل به‌کار می‌رود، نتیجه آن محبوس شدن رطوبت در دیوارها و بنابراین کاهش مقاومت در برابر لرزش زمین است. در مقرارت و دستور‌العمل‌های جدید برای ساختن خانه‌های خشتی، ترکیب سیمان با مصالح بومی به هیچ عنوان توصیه نمی‌شود. این نکته حداقل از ۱۹۹۰ به بعد مورد تأکید بسیاری از مؤسسات تحقیقاتی مانند مؤسسه حفاظتی گتی در آمریکا، مؤسسه تحقیقاتی معماری خشتی کراتر در فرانسه و همچنین ایکوموس بوده است.

همچنین قبلاً پیشنهادهایی برای نفوذناپذیر کردن خشت در برابر آب انجام شده بود. پیشنهادهایی که بر مبنای آن بتوان با افزودن موادی به خشت یا استفاده از گچ ضد آب آن را در برابر نفوذ آب مقاوم کرد. اما بعدها ثابت شد این روش‌ها از مقاومت خشت کم می‌کند. همچنین تحقیق دیگری از سوی دانشگاه پرو به همراه مؤسسه پارک‌های ملی آمریکا و مدرسه معماری گرونوبل در فرانسه نشان داد که استفاده از روش‌های سنتی بهتر از به‌کار بردن مواد دیگری در خشت مانند لاک، ایتیل سیلیکات، روغن موتور، آکریلیک یا مواد دیگری از این دست جواب می‌دهد.

طرح‌های ساده اما مستحکم

طرح خانه‌های خشتی نیز مورد تحقیق قرار گرفته است. بر این مبنا، بهتر است خانه‌‌های خشتی دارای طرح ساده‌ (مکعب مستطیل) و یک طبقه باشند و حتماً از روش‌های مختلف برای سبک کردن سقف آن‌ها استفاده شود. استفاده از سقف‌های سبک به جای سقف سنگین یکی از عوامل مهم پایداری و همچنین کاستن از میزان تلفات و خسارات است. استفاده از طرح‌های دایره‌ای شکل نیز در پایداری ساختما‌ن‌ها بسیار مؤثر است. استفاده از بازشوها و پنجره‌های نسبتاً کوچک در طول دیوارها، و همچنین استفاده از دیوارها برای نگه داشتن متقابل یکدیگر (به صورت پشت‌بند) از جمله اصولی است که باید در طراحی ساختمان‌های خشتی رعایت شود. نسبت ارتفاع دیوارها به ضخامت آن‌‌ها نیز نباید از حد معینی (حدود هشت برابر) تجاوز کند و در کل دیوارهای خشتی نباید بیش از سه و نیم متر ارتفاع داشته باشند.

شبکه‌های چوبی در جان دیوارهای خشتی

به‌جز بحث‌های گسترده‌ای که در مورد مقاوم‌تر کردن خود خشت و طراحی ساختمان‌های خشتی انجام می‌شود، نکات دیگری نیز در کم کردن خسارت این ساختمان‌‌ها مؤثر است. از جمله به‌کار بردن شبکه‌ها یا کمربند‌های چوبی در داخل دیوارهای خشتی. این روش در برخی نقاط دنیا به‌طور سنتی به‌کار می‌رود، اما می‌توان آن را برای بسیاری از خانه‌های خشتی در نقاط دیگر نیز توصیه کرد. این شبکه‌های چوبی که مانند یک نردبان افقی در داخل دیوارها قرار می‌گیرد، دیوارهای حجیم خشتی را به پانل‌ها یا قسمت‌های مختلف تقسیم می‌کند. این قسمت‌ها به هنگام وارد شدن نیروی زلزله می‌توانند تا حد زیادی به صورت مستقل از یکدیگر عمل کنند. کلاف شدن این کمربندهای چوبی در کنج‌‌ها و گوشه‌‌ها، مقاومت در برابر نیروهای برشی را نیز افزایش می‌دهد.

در این گفتار بسیار کوتاه، نمی‌‌توان به تمام تحقیقات فراوان و روش‌‌هایی که برای مقاوم‌تر کردن ساختمان‌های خشتی وجود دارد اشاره کرد. اما شاید بتوان این نتیجه را گرفت که ساختمان‌های بومی در برابر زلزله به‌طور کلی خلع سلاح نیستند و می‌توان تا حد زیادی مقاومت آن‌ها را افزایش داد.

هیچ‌کدام از این روش‌ها ادعای آن را ندارند که می‌تواند خسارت و یا تلفات زلزله را به صفر برساند، بلکه هدف اصلی آ‌ن‌ها افزایش مقاومت و کاهش قابل قبول درصد خسارت است. حتی در کشوری مانند ژاپن نیز که ساختمان‌ها در برابر زلزله‌های بسیار قدرتمند مقاوم‌ هستند، باز هم یک فاجعه‌ طبیعی از نوع دیگر، مانند سونامی، می‌تواند خسارت‌ها و تلفات گسترده به بار بیاورد.

در ایران و یا کشورهایی که همچنان بخش زیادی از مردم در شهرها و روستاها ساکن چنین خانه‌هایی هستند، باید به دنبال آموزش و ترویج این روش‌ها بود؛ روش‌هایی که هم ارزان هستند و هم آزمون خود را برای افزایش مقاومت پس داده‌‌اند.

در همین زمینه:
ساختمان‌های خشتی هم در برابر زلزله مقاوم‌اند