نسخه قابل چاپ

بیژن روحانی - صدها کتیبه‌ی باستانی ایران توسط یک مؤسسه آمریکایی به صورت سه‌بعدی دیجیتال شده و برای استفاده پژوهشگران روی شبکه قرار گرفته است. گالری فریر و سکلر از مجموعه‌ی موزه‌های اسمیت‌سونین در واشنگتن دی.دسی، از چندی پیش کار تصویربرداری و سه‌بُعدی کردن نمونه‌ها و کلیشه‌های موجود را از این کتیبه‌های باستانی آغاز کرده است.

گالری هنری فریر و آرشیو آرتور ام. سکلر، صاحب مجموعه‌ی بزرگی از دست‌نوشته‌ها، عکس‌ها و کتیبه‌هایی از کشورهای مختلف آسیایی و خاورمیانه است. بخش مهمی از این آثار مربوط به عکس‌ها، طرح‌ها، دست‌نوشته‌ها، کلیشه‌ها و نمونه‌هایی اختصاص دارد که توسط باستان‌شناسان از آثار تاریخی ایران تهیه شده است.

در میان این مجموعه‌ی کم‌نظیر، ۳۹۳ نمونه‌ی‌ قالب‌گیری‌شده از کتیبه‌ها و نوشته‌های باستانی ایران و عراق نیز قرار دارد. این قالب‌ها در سالیان دور توسط باستان‌شناسان و به‌وسیله‌ی کاغذ تهیه شده‌اند. هر کدام از این نمونه‌ها در حقیقت شامل چندین لایه کاغذ هستند که روی یکدیگر قرار گرفته و سپس مرطوب شده‌اند. بعد این کاغذ چند‌لایه‌ی مرطوب‌شده را روی سنگ‌نوشته یا کتیبه چسبانده و فشار داده تا طرح آن به صورت منفی روی کاغذ شکل بگیرد. بعد این نمونه قالب‌گیری‌شده را خشک کرده‌اند و به این ترتیب یک قالب سه‌بعدی یا یک کلیشه از نوشته‌ی باستانی به‌دست آورده‌اند.

این قالب‌ها توسط ارنست هرتسفلد، باستان‌شناس آلمانی‌‌الاصل که برای مؤسسات باستان‌شناسی آمریکا در ایران و خاورمیانه کار می‌کرد در فاصله‌ی سال‌های ۱۹۱۱ تا ۱۹۳۴ تهیه شده و اکنون در مجموعه‌ی فریر و سکلر نگهداری می‌شود. این قالب‌ها مربوط هستند به مکان‌هایی در بسطام، اصفهان، ری، شیراز، تاق بستان، توس، پاسارگاد، تخت‌جمشید، نقش رستم، سنقر (در کرمانشاه) و همچنین سامرا و برج پایکولی در عراق.

هرتسفلد برای تهیه این قالب‌ها که عمر برخی از آن‌ها به صد سال نیز می‌رسد، از کاغذهای مختلفی استفاده کرده بود. از کاغذهای بسیار ضخیم گرفته تا کاغذ سیگار. در طول این سالیان این قالب‌ها به مکان‌های مختلفی رفته و دست به دست شده و بسیاری از آن‌ها نیز به مرور زمان آسیب دیده‌اند. اهمیت این قالب‌ها در آن است که پژوهشگر بدون نیاز به دسترسی به اصل یک کتیبه‌ی باستانی، که می‌تواند دشوار و یا گاهی امکان‌ناپذیر باشد، به مطالعه روی آن بپردازد.

پروژه دیجیتال کردن این قالب‌های کم‌نظیر زمانی مطرح شد که گروهی از پژوهشگران می‌خواستند در خصوص برج پایکولی یا پای‌قلی مطالعه کنند. این برج یک اثر دوران ساسانی است که اکنون در کردستان عراق قرار دارد. این برج توسط نرسی یا نرسه پادشاه ساسانی ساخته شده است. او این برج را زمانی ساخت که در نبردی بر بهرام سوم، پسر برادر خود، پیروز شده بود. نرسی بر دیواره‌های این برج یادبود کتیبه‌هایی نگاشت و تندیس خود را نیز در اطراف برج نصب کرد. کتیبه‌های نرسی روی برج پایکولی یکی از مهم‌ترین کتیبه‌‌های ساسانی محسوب می‌شوند.

هرتسفلد از بخش بزرگی از این کتیبه‌ها قالب‌گیری کرده است که بعداً مبنای خواندن و ترجمه‌ آن‌‌ها قرار گرفت. از سال ۲۰۰۶ میلادی نیز گروهی از باستان‌شناسان و حفاظت‌گران ایتالیایی در یک پروژه مشترک با اقلیم کردستان عراق به مطالعه و حفاظت این برج پرداختند. هم‌زمان رجوع به قالب‌های موجود در آرشیو مجموعه فریر و سکلر برای مطالعه بیشتر در این خصوص لازم شد.

این باستان‌شناسان به مدت چند هفته روی ۱۷۰ قالب موجود از کتیبه‌های پایکولی مطالعه کردند. با آن‌که برخی از این نمونه‌ها در وضعیت نامناسب و شکننده‌ای قرار داشتند اما هنوز خواندن آن‌ها با دقت بسیار بالایی امکان‌پذیر بود. برای آن‌که این نمونه‌ها و نمونه‌های دیگر در طول زمان حفظ شود و برای تمام پژوهشگران در دسترس باشد، این گالری تصمیم گرفت تمام آن‌ها را به صورت دیجتال و سه‌بُعدی تصویربرداری کند. همچنین از ‌آنجا که بخشی از اصل کتیبه‌های باستانی در طول صد سال گذشته صدمه دید‌ه‌اند یا دسترسی به بخشی از آن‌ها در حال حاضر چندان آسان نیست، دیجیتالی کردن قالب‌ها این امکان را به باستان‌شناسان می‌دهد تا به‌راحتی در مورد آن‌ها به مطالعه بپردازند.

برای این‌کار ابتدا فهرست دقیق به همراه مشخصات و وضعیت هر نمونه تهیه شد. برای تصویربرداری نیز روش‌های مختلفی آزموده شد اما نهایتاً روش RTI یا «تبدیل انعکاسی تصویر» برای این‌کار انتخاب شد. این یک روش نسبتاً جدید در تصویر‌برداری است که می‌تواند تصاویری فوق‌العاده واقعی از یک اثر تهیه کند و به کاربر اجازه کنترل هر تصویر را می‌دهد. در این روش چندین تصویر دیجیتالی از یک اثر اما با شدت نورهای مختلف تهیه می‌شود و پس از تجزیه و تحلیل توسط یک نرم‌افزار ویژه، نتیجه کار به صورت یک تصویر بسیار دقیق قابل استفاده است. کاربر به هنگام کار با این تصویر می‌تواند شدت نور، بزرگی و کوچکی و وضوح و سایر اطلاعات تصویر را به دلخواه خود تنظیم کند. این‌کار به بهتر خواندن و یا بهتر دیدن زوایای مختلف یک اثر کمک می‌کند.

کار تصویربرداری از این نمونه‌‌ها به دلیل وضعیت شکننده و آسیب‌پذیر آنها و همچنین ابعاد متفاوتشان با دشواری روبه‌رو بوده است. اما سرانجام این پروژه به پایان رسید و نتیجه آن برای استفاده‌ی پژوهشگران و باستان‌شناسان روی شبکه قرار گرفت.

در این مجموعه‌ی کم‌نظیر به جز کتیبه‌‌های پایکولی، کتیبه‌هایی از تخت‌جمشید به زبان‌های اکدی و عیلامی و پارسی باستان و میانه، کتیبه‌ای عربی از مسجد جامع اصفهان، کتیبه‌هایی به زبان‌های عیلامی و اکدی و پارسی باستان، کتیبه‌ای از آرامگاه طغرل در شهر ری، کتیبه‌هایی به زبان عربی از تاق بستان و همچنین کتیبه‌‌های دیگری از نقاط مختلف ایران و عراق تصویربرداری شده و روی شبکه اینترنت قرار گرفته است.

در همین زمینه:

::پایکولی، برج ساسانی در کردستان عراق::
::صفحه اصلی پروژه دیجیتال کردن کتیبه‌های باستانی::
::بیژن روحانی در رادیو زمانه::