نسخه قابل چاپ

احمد مرادی - ژان آنوی را باید مهم‌ترین نمایش‌نامه‌نویس فرانسوی در دوران پس از جنگ دانست. او که یک نسل پیش از جنبش "ابسورد" طلایه‌دار تئا‌تر در فرانسه بوده است، با تئا‌تر منحصر و بسیار شوخش همچنان می‌درخشد. آنوی حتی در نمایش‌های غیرکمدی‌اش هم طنز نمایشی خود را به‌جا گذاشته، که همین به آثارش هویت متمایزی داده است. پیش از این، پیرامون "مجلس رقص دزدان"، مهم‌ترین کمدی آنوی بحث کرده‌ایم و حالا لازم است که برای شناخت دقیق‌تر جهان نمایشی او، نگاهی بیاندازیم به مهم‌ترین تراژدی‌اش: "آنتیگون".

اثر عظیم سوفوکل در طول زمان بار‌ها مورد علاقه‌ نویسندگان قرار گرفته و از همین‌روُ اجراهای بسیار و واریاسیون‌های متنوعی بر اساس آن به روی صحنه رفته است. "آنتیگون"، کامل‌کننده‌ سه‌گانه‌ سوفوکل و نشان‌دهنده‌ سرنوشت خانواده‌ نگون‌بخت ادیپ است. "ادیپ‌شاه" و "ادیپ در کولون" دو اثر دیگرِ موجود در این سه‌گانه هستند. روایت آنوی از "آنتیگون" درامی انسانی ا‌ست و مناسبِ حال جامعه‌ اکنون. نمایشی‌ست که با همه‌ وفاداری‌اش به اصالت تراژدی‌های یونان باستان، اما دارای باوری امروزی و درکی تازه است.

سرنوشت در جهانی بی‌سرنوشت

"آنتیگون" به روایت آنوی، در نگاه اول نشان‌دهنده‌ ایجاز است. او چند کاراکتر را از متن جدا و حضور برخی را هم کم‌رنگ کرده و در عوض همه‌ بار دراماتیک اثر را بر تقابل رفتار آنتیگون با ذهنیت کِرئون گذاشته است. نقش صحنه‌خوان به اثر اضافه و فرم حضور همسرایان نیز در متن عوض شده است. البته انحصارات واریاسیون آنوی در بازی با مفاهیمی است که منجر به ایجاد تقابل جایگاه‌های اجتماعی و برخورد خطرناک آن‌ها می‌شود. سه‌گانه‌ سوفوکل بیش از هر چیز وابسته به مفهوم سرنوشت است. سرنوشت ادیپ و خاندانش در نگون‌بختی و تیرگی رقم می‌خورد و این پایانی‌ست غیر قابل‌ گریز. اما آنوی با افزودن وجهه‌ طنز به پرداخت شخصی‌اش از سرنوشت در قالب سوفوکلی، آن‌را دستکاری کرده و گرچه کاملاً به قصه‌ اصلی وفادار مانده است اما برداشتی که از سرنوشت در نمایش خود گنجانده، برداشتی است غیر سوفوکلی.
 

ژان آنوی، نمایشنامه‌نویس فرانسوی (لینک: معرفی "بالماسکه دزدان" از همین نویسنده در رادیو زمانه)

آنوی در ابتدای نمایش‌، از زبان صحنه‌خوان سرنوشتِ‌ کاراکترهای اصلی را با نثری زیرکانه و کم‌و‌بیش طناز بیان می‌کند. جالب است که او هم به پیروی از سوفوکل به قطعیتِ همه ‌چیز باور دارد، چرا که می‌خواهد به قصه‌ آنتیگون وفادار بماند، گرچه توانسته امضای خود را در نمایش پُررنگ کند. در نخستین صحنه‌ نمایش، سرنوشت محتومِ کاراکترهای اصلی برای تماشاگر شرح داده می‌شود و با این‌کار نقطه‌ نهایی سرنوشت (مرگ) از اهمیت می‌افتد.

"آنتیگون" آخرین مرحله‌ از تراژدی دردناک خاندان ادیپ است. ادیپ به دلیل غضب خدایان پادشاهی شر تِب را از دست داده، و پس از او دو پسرش، اوته‌اوکل و پولینیس برای به چنگ آوردن تخت پادشاهی با هم می‌جنگند که نتیجه‌ نزاعشان چیزی جز مرگ هردو نیست. سپس عموی آن‌ها، کِرئون به تخت می‌نشیند و در اولین اقدام دستور می‌دهد که جسد پولینیس بدون دفن‌‌ رها شود، چراکه به عقیده‌ او پولینیس علیه کشور خود جنگیده است، و در عوض اوته‌اوکل با شکوهِ تمام دفن می‌شود. آنتیگون – یکی از دو دختر ادیپ- نمی‌تواند شاهد چنین بی‌احترامی‌یی به پولینیس باشد، پس پنهانی خلاف امر شاه رفتار می‌کند و سعی در دفن برادر مرده دارد. کِرئون برآشفته، آنتیگون را زنده به‌گور می‌کند. نمایش با دو مرگ خودخواسته‌ی دیگر، با ‌‌نهایت تلخی به اتمام می‌رسد.

"آنتیگون" از هر لحاظ واریاسیونی این-زمانی است. نویسنده با بهره از زمان‌پریشی، با استفاده از ابزارهایی مثل کارت‌پستال، میل بافتنی و... فضای سنگین تراژدی‌های کلاسیک را از نمایش دور کرده و با ریتمی قوی، زبانی تأثیرگذار و موجز، شخصیت‌های "آنتیگون" را در فضایی شخصی بازسازی کرده است.

نپذیرفتن و مُردن
  

آنوی مردی عاشق‌پرست است و همان‌طور که در "مجلس رقص دزدان" به ستایش از عشقِ پاک برمی‌خیزد، در "آنتیگون" هم عشقِ هِمون (فرزند کِرئون) به آنتیگون را می‌ستاید و چه پایانی باشکوه‌تر از مرگ، برای عاشق؟ احتمالاً علت علاقه‌ آنوی به ارائه‌ واریاسیونی تازه از تراژدی سوفوکل، وجود چنین رابطه‌ای در نمایش است. تراژدی با تقابل آنتیگون و کِرئون به اوج می‌رسد، که نقطه‌ عطف همه‌ی تحولات اثر است. صحنه‌ طولانی گفت‌و‌گوی این‌دو درخشان‌ترین بخشِ نمایش است که در آن جایگاه‌های اجتماعی به سخره گرفته می‌شوند، و این‌‌ همان رفتار شوخ و مدرن آنوی در دل یک تراژدی اصیل است. کرئونِ شاه در دفاع از عمل خود می‌گوید: "شغل من اینطور ایجاب می‌کنه." (ص۷۲) او می‌خواهد خود را با شعارهایی هم‌چون "مأمورم و معذور" از زیر بار عملش برهاند، در حالی که ابتذال این توجیه برای پادشاه کاملاً عیان است.
 

 آنتیگون، ژان آنوی، احمد پرهیزی، نشر نی، چاپ اول: ۱۳۸۸، ۲۲۰۰ نسخه، ۱۲۲ صفحه، ۲۰۰۰ تومان.

آنوی درحالی که در ابتدای نمایش با فاش ساختن نقطه‌ نهایی سرنوشت به نوعی آن‌ را کم‌رنگ کرده، در ادامه تعلیقی را پیش می‌برد که نقطه‌ آغاز همه‌ ماجرا‌ها بوده است. داستان اوته‌اوکل و پولینیس از فرم ساده‌ خود خارج می‌شود و حکایتِ حقیقیِ آنچه میان این‌دو رقم خورده است، به موضوعی چالش‌برانگیز میان آنتیگون و کِرئون بدل می‌گردد. کِرئون سعی دارد با گفتن آنچه که حقیقت می‌نامد، آنتیگون را از تلاش برای دفن برادر بازدارد، و در این راه، چهره‌ قهرمان و ضد قهرمان مرتباً عوض می‌شود، تا آنجا که در پایان هیچ نشانه‌ای از "قهرمان" باقی نمی‌ماند. نه خودکشی هِرمون دیگر قهرمانانه به‌نظر می‌رسد (تنها عملی شخصی‌ست) و نه مرگ آنتیگون. برخی از معاصرانِ آنوی بر همین اساس از او خرده گرفته‌اند.

گرچه آنوی، آنتیگون را از جایگاه قهرمانانه‌ کلاسیک‌اش پایین می‌کشد، اما در عوض با این‌کار، آنتیگون در جامعه‌ قرن بیستمیِ آنوی و قرن بیست و یکمیِ ما، شانس حضور و مقابله‌ منتقدانه با قطب دیگری از جامعه را می‌یابد. او به روال غیر عادلانه‌ اجتماع و به آدم‌هایی مثل کِرئون که آلوده‌ روال محافظه‌کارانه‌ زندگی هستند، "نه" می‌گوید. "من اومدم اینجا به شما بگم نه و بمیرم." (ص ۷۶) او یک منتقد اجتماعی‌ست. مثل کسی که اعتصاب غذا می‌کند، تا کارش به مرگ بکشد. درحالی که پس از حل شدن تعلیقِ داستانِ جنگِ پولینیس و اوته‌اوکل، به‌نظر آنتیگون باید در راه خود سست شود، اما هدف منتقدانه‌ او فرا‌تر از دفن برادر مرده است. کرئون درباره‌اش می‌گوید: "آنتیگون ساخته شده بود که بمیره. (...) از نظر اون تنها چیزی که اهمیت داشت، نپذیرفتن و مُردن بود." (ص ۹۲) و گروه هم‌سرایان در قفایش می‌خوانند: "وقتی می‌رفت، انگار مرگ تو وجودش بود." (ص ۹۶)

دور تا دورِ دنیای نمایش، با نشر نی
 

در ایران عموماً میزان فروش کتاب‌های مربوط به حوزه‌ نمایش، از فروش اندک سایر کتاب‌های ادبیات هم اندک‌تر است. همین باعث شده که غالب نشر‌ها تمایلی به حضور مستمر در این وادی نداشته باشند. اما از معدود نشرهایی که با چاپ حرفه‌ای کتاب‌های شاخه‌ نمایش، تأثیری جدی در این زمینه گذاشته، نشر "نی" است که با مجموعه‌ی "دور تا دور دنیا" توانسته مخاطبان این وادی را به خود جذب کند.
 

"آنتیگون" نوشته‌ آنوی، بیست و دومین نمایش‌نامه‌ای است که در این مجموعه چاپ و منتشر شده است. ظاهر جذاب و ترجمه‌های دقیق در میان کتاب‌های این مجموعه فراگیر است، به همین صورت، حاصل تلاش احمد پرهیزی برای ارائه‌ ترجمه‌ی این اثر نیز بسیار دلنشین و جذاب از کار در آمده است.

تراژدی "آنتیگون"، با همه‌ شوخ‌طبعی‌های آنوی، باز هم بسیار تلخ است. این داستان و این نمایش، همواره بسیار تلخ و گزنده خواهد بود، و این‌‌ همان رمز ماندگاری آن است.

شناسنامه کتاب:
آنتیگون، ژان آنوی، احمد پرهیزی، نشر نی، چاپ اول: ۱۳۸۸، ۲۲۰۰ نسخه، ۱۲۲ صفحه، ۲۰۰۰ تومان.

در همین زمینه:
::مقالات احمد مرادی در معرفی کتاب در "کتاب زمانه"::
 

برای آشنایی با این مقاله می‌توانید ویدیوی زیر را تماشا کنید: