نسخه قابل چاپ

مجید محمدی - پس از سه دهه عمر جمهوری اسلامی هنوز برخی از روحانیون بر این باورند که فقه هنر در کشور تنظیم نشده و بر اساس آن عمل نمی‌شود. (حمید میرخندان، عضو مرکز پژوهش‌های اسلامی صدا و سیما، الف، ۱۲ بهمن ۱۳۸۹) کافی است نگاهی به سه دهه تصمیم‌گیری مقامات فرهنگی و سیاسی کشور (همه باورمند به فقه و معتقد به اجرای فقه در حوزه‌ عمومی) و رفتار حکومت با هنرمندان، مؤسسات هنری، آثار هنری و فرایند خلق آثار هنری بیفکنیم تا این فقه (چنانکه در عمل اجرا می‌شود) و زوایای آن برای ما روشن شود.

مقامات جمهوری اسلامی با رفتار خود نه تنها فقه را در عمل به اجرا درآورده‌اند، بلکه نوعی تازه از فقه و شریعت را هم خلق کرده‌اند. از این جهت، بهترین منبع برای استخراج فقه هنر و ادبیات در جمهوری اسلامی، نه رجوع به آثار فقهی، بلکه رفتار غالب دستگاه‌های رسانه‌ای و فرهنگی جمهوری اسلامی است. مقامات جمهوری اسلامی در بسیاری از حوزه‌ها شهامت اعلام آنچه را که در عمل اجرا می‌کرده‌اند نداشته‌اند و تصمیمات فرهنگی یکی از این حوزه‌ها بوده است. اسلامگرایی در ایران به دلیل فقدان زمینه‌ اجتماعی با تقلب و دروغ و عدم شفافیت به اجرا در می‌آمده است و بسیاری از اسلامگرایان از اعمال خود شرمنده بوده‌اند.

قرار دادن سیره‌ عملی جمهوری اسلامی به عنوان مبنا- و نه فتاوای فقها- چند دلیل روشن دارد:

۱) فقهای شیعه ادعای تنظیم فقه هنر و ادبیات نداشته و کمتر در این زمینه‌ها نظر داده‌اند.
۲) حتی اگر نظری هم از سوی فقها داده شده باشد مسئولان جمهوری اسلامی به فتاوای آن‌ها توجهی نمی‌کنند مگر آنکه تحت فشار جمعی از آن‌ها قرار گیرند یا نظر داده شده با نظر مورد قبول آن‌ها یکی باشد؛ و
۳) تنوع دیدگاه‌های فقهی بسیار فرا‌تر بوده است از تنوع دیدگاه‌هایی که در این حوزه به عمل و تصمیم‌گیری منجر شده‌ است.

در سه دهه‌ گذشته دستگاه‌های دولتی در بسیاری از موارد بر اساس نظر خمینی و خامنه‌ای عمل کرده‌اند و به دیدگاه‌های رقیب و مخالف کمتر توجهی شده است. دیدگاه‌های خمینی و خامنه‌ای نیز بر اساس شرایط زمانی و مکانی تغییر یافته است. در برخی موارد نیز خمینی و خامنه‌ای نظر خود را بر اساس مقامات دولتی تغییر داده‌اند. به همین جهت عمل دستگاه‌ها معیار بهتری حتی نسبت به نظرات خمینی و خامنه‌ای برای کشف و تنظیم فقه هنر و ادبیات است.

چهره‌پردازی

گریم و چهره‌آرایی چه برای زنان و چه برای مردان حرام است مگر آنکه مجوز فیلمی که قرار است در آن چهره‌‌آرایی صورت گیرد توسط حکومت یا دولت صادر شده باشد. آشکار کردن زینت زنان در شریعت حرام است و تشخیص زینت با مقامات دولتی است. برای مردان نیز گریم و آرایش یعنی به هیئت زنان در آمدن که جایز نیست. مصلحت نظام (کارکرد نظام تبلیغاتی و دستگاه‌های رسانه‌ای دولتی آن) است که انواعی از نمایش زینت را حرام یا حلال می‌کند.

موسیقی

نمایش ساز از تلویزیون حرام است. زنان نباید آواز بخوانند. اجرای موسیقی در شهرهای کوچک و مذهبی (قم و مشهد) حرام و در شهرهای بزرگ در برخی موارد حرام است. برنامه‌های موسیقی اگر در حد ترویج موسیقی باشد مجاز نیست. کلام در اعطای مجوز به آثار موسیقیایی نقش محوری دارد: اگر اشعار انقلابی و مذهبی باشند با تسامح بیشتری با موسیقی برخورد می‌شود. موسیقی همراه با آواز به زبان‌های اروپای غربی حرام است مگر آنکه خواننده مسلمان یا ضد آمریکایی/ضد اسرائیلی باشد. البته اگر خواننده‌ غربی به ولی فقیه اظهار ارادت کند یا سخنی ضد اسرائیلی بگوید کارش مجاز می‌شود.

اگر از موسیقی برای تشجیع جبهه حق (حاکمان جمهوری اسلامی) علیه باطل (مخالفان و منتقدان) استفاده شود٬ هر گونه که باشد ایرادی ندارد. آلات و ابزار موسیقی هم در نمایش تلویزیونی پشت چیزی مثل گل پنهان می‌شود.

نقاشی

نقاشی برای وفاداران به نظام هیچ محدودیتی ندارد مگر نقاشی بدن و موی زنان. اما آن‌ها که وفادار نباشند نقاشی پرتره‌ زنان برایشان ممنوع است و بهتر است کار خود را به طبیعت محدود کنند. اگر نقاشان بخواهند کارشان توسط دولت خریده شود بهتر است اسب امام حسین یا شمشیر حضرت علی را نقاشی کنند.

تئا‌تر

زنان و مردان در نمایش زنده نباید به هم نزدیک شوند یا با یکدیگر تماس پیدا کنند. آن‌ها نباید رابطه‌ صمیمی در صحنه پیدا کنند. همچنین هر نقشی که زنان داشته باشند (تفاوتی نمی‌کند، خواه آثار نمایشنامه‌نویسان آمریکایی و اروپایی و خواه نمایشنامه‌نویسان ایرانی) آن‌ها باید کاملاً پوشیده باشند، گویی دارند در خیابان‌های تهران قدم می‌زنند. حتی کلاه‌گیس نمی‌تواند توجیه شرعی مناسبی برای ظاهر شدن زنان به صورت بی‌حجاب باشد. موضوع نمایش نیز نباید انتقادی باشد و ترجیح آن است که به تاریخ شیعه (با نگاهی مثبت) و انقلاب شیعی مربوط شود. از موضوعات علیه «دشمنان» نیز استقبال می‌شود.

فیلم (سینما و تلویزیون)

نمایش تخت‌خواب، اتاق خواب، زن مسلمان یا غیر مسلمان بی‌حجاب و زن در اتاق خواب در فیلم‌های ایرانی حرام است. نمایش همه‌ امور حرام مثل مشروبات الکلی یا نوشیدن آن نیز حرام است و اگر به واسطه‌ ارتباطات تهیه‌کننده با مقامات یا سابقه‌ کارگردان در ساختن فیلم‌های تبلیغاتی این امور موجب توقیف فیلم نشده باشند، انصار حزب‌الله یا لباس شخصی‌ها جلوی نمایش فیلم را می‌گیرند. زنان و مردان در فیلم‌های ایرانی شب‌ها در کنار هم نمی‌خوابند. زنان حتی در موقع خواب یا روی تخت بیمارستان در فیلم‌ها باید محجبه باشند. زنان در فیلم‌های ایرانی حتی در برابر شوهر و فرزندان خود باید محجبه باشند، حتی اگر این امر برای همه‌ عالم مسخره باشد. نمایش چهره‌ مقدسان شیعه حرام است از ائمه تا حتی برادران و خواهران ائمه و امامزاده‌ها. قرار نیست سینما و تلویزیون بازار تقدس روحانیت را کساد کند.

رقص

رقص به‌طور کلی حرام است اما اگر به تشخیص مقامات در موردی لازم باشد می‌توان نام آن را «حرکات موزون» گذاشت. این حرکات موزون باید در زمینه‌ای مورد استفاده قرار گیرد که جنبه‌ تبلیغاتی داشته باشد یا برای مخالفان ضد تبلیغ باشد. اگر رقص در مراسم مذهبی مثل عاشورا انجام گیرد قابل تحمل است. در هر صورت رقص ایرانی اصیل ممنوع است.

شعر و ادبیات داستانی

هرگونه انتقاد از تفسیر رسمی روحانیت از اسلام، جمهوری اسلامی، روحانیت حاکم، مراجع حکومتی و رهبر جمهوری اسلامی در اشعار و نوشته‌ها حرام است و اثر را از انتشار ممنوع می‌سازد. مداحی رهبری استحباب دارد و موجب تعلق گرفتن پاداش از سوی ولی فقیه به شاعر مربوطه می‌شود و آثار وی از سوی کتابخانه‌های عمومی خریداری می‌شود. ادبیات مطلوب ادبیاتی است که جنگ ایران و عراق و داستان‌های صدر اسلام را به گونه‌ای روایت کند که ایدئولوژی جمهوری اسلامی را تقویت کند و انسان مکتبی و ایده‌ال آن شبیه به خمینی و خامنه‌ای و اطرافیان غیر منحرف و غیر فتنه گر آنان باشد.

ادبیات گذشته‌ کشور نیز بر اساس معیارهای شیعی و اسلامگرایانه مورد گزینش مجدد قرار می‌گیرد. حتی برخی شاعران نامدار فارسی نمی‌توانند با چند شعر مذهبی خود را از حذف نجات دهند: «تالار رودکی که بنیانش برای موسیقی بود اعتبارات و برنامه‌هایی داشت ولی این‌ها همگی تعطیل شد. حتی به اسم رودکی هم رحم نکردند که شاعر بزرگ ایران بود. او جزو کسانی است که خیلی از اشعار باقی‌مانده‌اش راجع به حضرت زهرا و ائمه است.» (محمد مسجد جامعی، ماهنامه‌ صنعت و توسعه، بهمن ۱۳۹۰)

مجسمه‌سازی

ساخت مجسمه‌ تمام‌تنه از انسان حرام است. ساخت مجسمه‌ زن بدون آنکه چادر و مقنعه به‌سر داشته باشد و بدن وی را در بر داشته باشد حرام است. اگر مجسمه‌ای قبلاً از زنان ساخته شده باشد باید بر سر آن روسری کرد و پا‌ها را نیز با شلوار پوشاند. اگر مجسمه‌ مردان مثل مجسمه‌ی تختی با لباس کشتی جای لختی داشته باشد باید آن را پوشاند. حتی اگر مجسمه‌هایی با معیارهای مورد قبول بخشی از فقها ساخته و نصب شده باشد می‌توان آن‌ها را به طور پنهانی توسط برخی از عوامل غیر رسمی جمع‌آوری کرد. ساختن مجسمه از مفاخر جمهوری اسلامی مثل حاجی‌بخشی مؤکداً توصیه می‌شود.

چنان‌که دیده می‌شود برخی از وجوه سیره‌ عملی جمهوری اسلامی از شرع اخذ شده است، برخی ارتباطی به شرع ندارد و سلیقه‌ مقامات جمهوری اسلامی و روحانیت حاکم است و برخی نیز کاملاً خلاف شرع سنتی است. این سیره مدام بر اساس شرایط ذهنی و عینی مقامات تغییر می‌کند. نتیجه‌ اجرای این فقه در عالم هنر آن شده که پروین معصومی از بازیگران محبوب دستگاه ولایت بدون قصد سیاه‌نمایی در باب وضعیت موجود بگوید: «به جرئت می‌توانم بگویم پشت‌ صحنه فیلم‌هایی که قبل از انقلاب ساخته می‌شد به مراتب از پشت‌صحنه‌های فیلم‌های امروز پاک‌تر و سالم‌تر بود.» (ایسنا، ۲۵ فروردین ۱۳۹۱)