نسخه قابل چاپ

نولا تیلور - عکس‌های جدید کاوشگر مسنجر از سطح سیاره سوزانِ عطارد، که نزدیک‌ترین همسایه به خورشید ماست، حکایت از وجود عوارض نامتعارفی دارد که بیشتر شبیه «کلوچه‌«های کیهانی‌اند و به‌گفته دانشمندان، احتمالاً شبحی از گودال‌های مدفون در زیر سطح سیاره باشند.

سیاره‌شناسانْ مدعی‌اند این دست عوارض شگفت‌انگیز، که در دشت‌های آتشفشانی عطارد پیدا شده‌اند، هیچ‌گونه نمونه مشابهی در سایر نقاط منظومه‌مان ندارند. آن‌ها سازه‌های دوار و غول‌آسایی هستند که مرز گودال‌های مدفون را مشخص کرده‌اند و خودْ از چین‌خوردگی‌های درونی و عوارضی موسوم به «گرابن» (Graben) پر شده‌اند؛ یعنی باریکه‌هایی که در مرز دو گسل موازی، فرونشسته‌اند. تام واترز (Tom Watters)، از متخصصین «مرکز مطالعات زمین و سیارات» موزه ملی هوا-فضای ایالات متحده، می‌گوید: "الگوی چین‌خوردگی‌ها و گرابن‌ها، شبیه لبه‌های پف‌کرده و ترک‌های سطح یک کلوچه است. واقعاً هیجان‌انگیزند، چراکه به ما می‌گویند اتفاقی کاملاً غیرمنتظره در عطارد رخ داده که در جایی مثل ماه، مریخ و یا زهره نمی‌توان سراغی از آن گرفت".

وقتی که کاوشگر مارینر ۱۰، در اواسط دهه ۱۹۷۰میلادی از نزدیکی عطارد گذشت، عکس‌هایی از این سیاره سنگی گرفت که نشان می‌دادند عطارد انگاری مچاله شده است. چهل سال بعد، کاوشگر مسنجر ناسا موفق به کسب داده‌هایی شد که دورنمای تازه‌ای از بسط و قبض سطح این سیاره در طول تاریخ شگفت‌انگیزش می‌دادند. واترز می‌گوید: "عطارد سیاره‌ای‌ست که می‌دانیم یا در حال چروکیدن است و یا اینکه در گذشته چروک خورده".

هر سیاره‌ای با از دست دادن بخشی از گرمای درونی‌‌اش، اندکی منقبض می‌شوند؛ اما عطارد تنها سیاره‌ای‌ست که یک انقباض سریع و پیوسته را شاهد بوده و عوارضی موسوم به چین‌خوردگی را در جای‌جای خودش ایجاد کرده. گرابن‌ها، یا همان دره‌های عمیقی که به‌هنگام فرونشستن زمین واقع در بین دو گسل موازی، پیدا می‌شوند؛ از جمعیت کم‌تری برخوردار بوده و نشان از «انبساط» سطح سیاره، در نواحی انگشت‌شماری نظیر محل برخورد شهابسنگ‌های سنگین می‌دهند.

تصویر نمای نزدیک از یک «کلوچه»، با قطر تقریبی یکصد کیلومتر

اما واترز و تیم‌اش، هر دوی این پدیده‌ها را در دشت‌های آتشفشانی عطارد، آن‌هم در کنار یکدیگر پیدا کرده‌اند. این دشت‌ها، غالباً در عرض‌های شمالی سیاره دیده می‌شوند. او می‌گوید: "شگفتی چنین عوارضی در این است که دیگر نه در بستر گودال‌های شهابسنگی، بلکه بر سطح سیاره پیدا شده‌اند". وی این را هم می‌افزاید که همجواری پدیده‌های مزبور را نیز باید از جمله خصوصیات منحصربفردشان برشمرد.

حدود یک میلیارد سال پیش، گدازه‌های آتشفشانی به سرعت بستر گودال‌های شهابسنگی پراکنده در سطح عطارد را پر کردند. حجم عظیمی از گدازه در مدت‌زمان نسبتاً کوتاهی نشست کرد و همین می‌توانسته عاملی برای ظهور این دره‌های نامتعارف باشد. برکه‌های چندین کیلومتری از گدازه، با کاهش تدریجی ِ دمای محتویات‌شان، رفته‌رفته به نحو مشابهی متحول شدند: همچنان که گدازه سرد و منقبض می‌شد، بستر برکه هم این فشارِ افزوده را تحمل می‌کرد و پس از چندی، به‌شکل گسل‌های موازی می‌شکست و زیر پای گدازه را خالی می‌کرد. اینچنین شد که گرابن‌ها، از انجماد همین گدازه‌های ناپایدار پیدا شدند.

در همان زمان، انقباض تدریجی ِ کل سیاره هم به سطح دشت‌ها فشار می‌آورد و مجموعه‌ای از چین‌خوردگی‌ها را در آن شکل می‌داد. اگرچه ظهور گرابن‌ها را می‌توان به مراحل پایانی فعالیت‌های آتشفشانی این سیاره نسبت داد؛ اما ظهور چین‌خوردگی‌ها، زمان بیشتری بُرد. واترز می‌گوید: "قصه ارتباط این دو پدیده به هم، ماجرای جذابی‌ست". گزارش این بررسی، در نسخه آنلاین نشریه Geology انتشار یافته است.

پیشینه آتشفشانی ِ عطارد

دانشمندان هنوز نمی‌دانند که فعالیت‌های آتشفشانی این سیاره سنگی، چقدر به طول انجامیده. سن دشت‌های گدازه‌ای‌اش را می‌توان به عصر «بمباران سهمگین ِ متأخر»، یا حدود ۴ میلیارد سال پیش نسبت داد؛ که در جریانش اعضای منظومه شمسی، آماج برخورد شهابسنگ‌های غول‌آسا واقع می‌شدند. اکثر گودال‌های سطح ماه، طی همین دوره به وجود آمد. به محض کاهش آمار این برخوردها بود که گدازه در سرتاسر عطارد جریان یافت و با پر کردن گودال‌ها، عوارض نرم و مسطحی را به وجود آورد. گرابن‌ها هم در همین گودال‌ها به وجود آمدند و در واقع تنها نقاطی به شمار می‌رفتند که بستر سنگی ِ سیاره در آن‌ها «منبسط» (و نه منقبض) می‌شد. واترز می‌گوید: "عطارد چنان در حال چروک خوردن بوده که دیگر مجالی برای انبساط سایر نقاطی که خارج از این گودال‌ها واقع شده بودند، باقی نمی‌گذاشت".

ولی برکه‌های گدازه را هم انگار باید از این پس در کنار گودال‌های شهابسنگی، به لیست نقاط میزبان انبساط افزود. همین بس بود که حجم عظیمی از گدازه در یک سطح چروک‌خورده به جریان درآید، تا با ادغام این دو پدیده، عوارض نامتعارفی از سطح سیاره سربرآورند.

در مریخ و ماه هم نشانه‌هایی از وجود گرابن دیده شده؛ اما بسترشان، مثل سطح عطارد، در حال انقباض نبوده تا شاهد ظهور چنین عوارضی باشیم. واترز می‌گوید: "رسوب گدازه‌ها در ماه و مریخ، طی دوران بس طولانی‌تری رخ داد و لذا سنگ‌های حاصله [فرصت ته نشستن داشتند] و چنین [مثل سنگ‌های عطارد] ستبر و ضخیم از آب درنیامدند". اگر پوسته‌ ‌عطاردْ چروک نمی‌خورْد، گرابن‌ها را نمی‌شد در کنار چین‌خوردگی‌ها یافت. او می‌گوید: "این فقط بدین‌معناست که عطارد، از بسیاری جهات، سرزمینی منحصربفرد است".

منبع: Space.com

در همین زمینه:

عطارد، دُم دارد!

توضیحات تصاویر:

۱ - دو عارضه آتشفشانی، موسوم به «کلوچه» بر سطح عطارد، که در واقع گودال‌های شهابسنگی ِ مملو از گدازه‌های منجمد هستند

۲ - تصویر نمای نزدیک از یک «کلوچه»، با قطر تقریبی یکصد کیلومتر

(منبع: NASA/The Johns Hopkins University Applied Physics Laboratory/Carnegie Institution of Washington/Smithsonian Institution)