آیا عقیده‌ی فرد نسبت به یک موضوع همان‌قدر وزن و اعتبار دارد که یک حقیقت دارد؟

 

در این بخش، ما تفاوت‌ بین حقیقت و عقیده را بررسی می‌کنیم و نشان می‌دهیم که چگونه می‌توانیم بین اطلاعات درست و عینی و اطلاعاتی که غلط یا جهت‌دار هستند، فرق بگذاریم.

 

 

بسیاری از مردم معتقدند که روزنامه‌ها منابع خوبی برای اطلاعات درست و حقیقی هستند. اما این اواخر که تیتر روزنامه‌ها را نگاه می‌کردید آیا متوجه شدید که برخی‌شان از نزدیک‌شدن روز آخرت و پایان زندگی خبر داده بودند، یا از مردمی می‌گفتند که با موجودات فضایی برخورد داشته‌اند یا آن‌ها را «ربوده‌اند» یا حیوانی به دنیا آمده است که دو تا سر شبیه انسان‌ها دارد. خب، بیشتر ما آنقدر باهوش و زیرک هستیم که بین روزنامه‌هایی که - به جای انتشار خبر - سعی‌شان سرگرم‌ کردن مردم است و روزنامه‌هایی که اعتبار عمومی و جهانی یافته‌اند، فرق بگذاریم.

 

اما این‌که ما بتوانیم میان روزنامه‌هایی که اطلاع‌رسان هستند و روزنامه‌هایی که با احساسات مردم بازی می‌کنند فرق بگذاریم، دلیل بر آن نمی‌شود که بتوانیم اطلاعات درست و عینی را هم شناسایی کنیم. ما باید چشم شکاکمان را تربیت کنیم تا منابع حقیقی و بی‌طرف را از منابعی که مدعی حقیقی‌بودن و بی‌طرف‌بودن هستند تمییز دهیم.

 

ما باید پیش از این‌که به منبعی تکیه کنیم و از آن منبع برای تصمیم‌گیری و حل مساله‌مان استفاده کنیم، باید بیاموزیم که به دیده شک بنگرم. پیداکردن منابع، مهم است؛ اما ما باید بدانیم که کدام یک از این منابع قابل اعتماد است و کدام‌شان قابل اعتماد نیست.

 

حقیقت، گزاره‌ای درباره واقعیت است. حقیقت گزاره‌ای عینی است که می‌توان درستی‌اش را ثابت کرد. اگر گزاره‌ای حقیقی و درست باشد، مستقل از باور فردی است. برای مثال، این گزاره‌ را در نظر گیرید: «انقلاب ایران در سال ۱۳۵۷ رخ داد.» این گزاره درست است، چون می‌توان به‌راحتی تایید کرد که در آن سال انقلابی در ایران رخ داده است. اما عقیده، گزاره‌ای ذهنی است که مبتنی بر باورهای فردی و شخصی است. بنابراین، عقیده نمی‌تواند همیشه برای هر کسی درست باشد. برای مثال گزاره‌ی «انقلاب ایران، بزرگ‌ترین انقلاب تاریخ است». می‌توان گفت که این گزاره بر اساس باور شخصی است چون از واژه‌ی ارزشگذار ذهنی «بزرگ‌ترین» استفاده شده است که می‌توان درباره‌ی آن بحث و جدل کرد. بسیاری از مردم ممکن است با این گزاره مخالفت کنند؛ ممکن است به جای واژه‌ی «بزرگ‌ترین» واژه‌ی دیگری را استفاده کنند.

 

• تمرین

 

مشخص کنید که کدام از این عبارت‌ها واقعیت است و کدام‌شان عقیده:

۱. پروین اعتصامی بزرگ‌ترین شاعر زن تاریخ ایران است.

۲. نیروی جاذبه، هرچیزی را که نزدیک به سطح زمین باشد، به سمت مرکز این سیاره می‌کشد.

۳. قانون اساسی ایران در سال ۱۳۵۸ و از سوی مجلس خبرگان قانون اساسی تصویب شده است.

۴. این‌که به‌جای سه‌ سال، باید چهارسال در دانشگاه درس خواند، فکر خوبی نیست.

۵. مردم روز ملی‌شدن صنعت نفت در ایران را گرامی می‌دارند.

 

پاسخ‌ها

 

۱. عقیده است.

۲. حقیقت است.

۳. حقیقت است.

۴. عقیده است.

۵. حقیقت است.

 

 

هرکس که به شما اطلاعاتی می‌دهد، لزوما درست نمی‌گوید. شما احتمالا خبرهایی درباره‌ی مواجهه‌ مردم با موجودات فضایی را جدی نمی‌گیرید، حتی اگر آن‌ها را به صورت چاپ‌شده در روزنامه‌ها ببینید. اما در مورد فیلم‌های مستندی که بر اساس همان اخبار درست شده باشند چه؟ آیا رسانه‌ی انتقال اطلاعات می‌تواند ما را احمق کند و این چیزها را به ما بقبولاند؟ اگر بازیگر معروفی، راوی آن فیلم مستند باشد و از بهترین جلوه‌های ویژه استفاده کرده باشند آیا ممکن است باز هم واقعیت مواجهه‌ی مردم با موجودات فضایی را رد کنید؟

 

برای این‌که بتوان به اطلاعاتی اعتماد کرد، باید دانست کدام سازمان یا فردی آن اطلاعات را منتشر ساخته است. آیا آن اطلاعات مبتنی بر واقعیت هستند یا که می‌خواهند شما را متقاعد سازند یا ذهنیت شما را درباره‌ی موضوعی تغییر دهند؟ دشوار است که پاسخ سرراستی برای این پرسش یافت.

 

شاید اگر این سوال‌ها را از خودمان بپرسم، بتوانیم بفهمیم که منبع اطلاعات قابل اعتماد بوده است یا نه:

 

الف) آیا مؤلف، گواهی‌نامه‌ای در این زمینه دارد؟ آیا او شایستگی دانشگاهی برای نوشتن در این زمینه را دارد؟ شاید بعضی از اطلاعات را بتوان از کسانی که عمرشان را بر سر آن موضوعات گذاشته‌اند و علاقه‌ی شخصی‌شان بوده پرسید و به آن اطلاعات اعتماد کرد. با این همه، بیشتر اطلاعات حقیقی را باید از منابع مطمئن کسب کرد. اما وقتی شما بخواهید اطلاعات را ارزیابی کنید که آیا معتبر هستند یا نه، باید بدانید که این اطلاعات را مثلا گروه زمین‌شناسی دانشگاه تهران بیرون داده است یا یکی از استادهای آن دانشکده در صفحه‌ی شخصی‌اش منتشر کرده است؟

 

ب) آیا مولف، منابع را هم ذکر کرده است یا نه؟ این اطلاعات از کدام واقعیت‌ها و آمار گرفته شده است؟ اگر از منابع چاپی استفاده می‌کنید، آن منابع باید در پانوشت‌ها یا کتاب‌شناسی‌شان اشاره‌ای به منابع اطلاعات‌شان کرده باشند. در اینترنت هم ممکن است چنین منابعی پیدا کنید، منابعی که مستندات خود را به دیگر وب‌سایت‌ها لینک کرده‌اند. حتی فیلم‌های مستند هم باید در آخر فیلم منابع را ذکر کرده باشند.

 

ج) آیا منابع، میزان شده‌اند و قابل اعتماد هستند؟ پانوشت‌هایی که فقط منابعِ نامعتبر را ذکر می‌کنند هم چندان قابل اعتماد نیستند. برخی از منابع را چک کنید و ببینید آیا این منابع درست و بی‌طرف هستند یا نه. برای مثال، کتابی که سازمان زندان‌ها در زمینه‌ی زندانیان منتشر کرده است چندان قابل اعتماد نخواهد بود اگر تعداد زیادی از منابع دیگر را در له و علیه موضوع کتاب استفاده نکرده باشد.

 

د) دیگران درباره‌ی نویسنده یا گروهی که اطلاعات را منتشر کرده‌اند چه می‌گویند؟ یکی از سریع‌ترین راه‌ها این است که اسم نویسنده یا گروه مذکور را در اینترنت جستجو کنیم. نتایج می‌توانند نشان دهند که آیا آن نویسنده یا گروه معتبر است یا نه. اما باید نتایج اینترنتی را با چشم انتقادی خواند. اگر فرد یا گروهی که دیدگاه‌های بحث‌برانگیزی دارند را در اینترنت جستجو می‌کنید، احتمالا مخالفان آن‌ها را هم پیدا خواهید کرد. اگر چندتایی مخالف پیدا کردید نباید نگران معتبربودن اطلاعات آن فرد یا گروه بحث‌برانگیز باشید، اما اگر تعداد مخالفان زیاد بود، چرا.

 

همان‌طور که در بحث‌های قبل مطرح شد، هرکسی می‌تواند در اینترنت مطلبی را منتشر کند. پول و مهارت کمی می‌خواهد تا یک وب‌سایت راه انداخت، پس وجود سایت و ظاهر فریبنده‌ی آن، نشان‌دهنده‌ی ارزش و اعتبار آن سایت نیست. همان‌طور که قبلا گفته شد، اینترنت واقعا می‌تواند بزرگ‌ترین منبع اطلاعات باشد. اما مپندارید که هرچیزی که در اینترنت می‌خوانید حقیقت دارد و بی‌طرف است. ما باید یاد بگیریم که بین اطلاعات معتبر و اطلاعات جعلی تفاوت بگذاریم.

 

اولین قدم برای مشخص‌کردن این‌که اطلاعات اینترنتی حقیقت دارد و بی‌طرف است یا نه، این است که نویسنده‌ی آن را ارزیابی کنیم.

 

لازم است سه پرسش طرح کنیم:

 

۱. «چه کسی این مطلب را نوشته یا چه کسی مسئول آن است؟»

اسم و اطلاعات تماس نویسنده را پیدا کنید، نویسنده می‌تواند یک فرد یا که یک سازمان باشد. اطلاعات تماس باید بیش‌تر از یک آدرس ایمیل ساده باشد. اگر هیچ نویسنده‌ای نداشت، یکی از راه‌ها برای پیداکردن نام نویسنده آن است که عنوان مقاله را در موتورهای جستجو بزنید تا لینک‌های دیگری بیاورد و از آن‌ها نام نویسنده را پیدا کنید.

۲. «شایستگی شخص یا گروهی که مسئول این صفحه است چیست؟»

خیلی از مردم روزانه وبلاگ می‌نویسند و شاید سررشته‌ای از موضوعی که دارند می‌نویسند نداشته باشند.

۳

. «آیا می‌توانم اعتبار این شخص یا گروه را تأیید کنم؟»

تعیین اعتبار نویسندگان یا گروه‌های مشهور کار ساده‌ای است. اما در مورد افراد و گروه‌های غیرمشهور، باید با ایمیل با آن‌ها تماس گرفت و درباره‌ی گواهی‌نامه‌ها و مشروعیت آن‌ها پرسید. به هر حال، دیدگاه کسانی را که تعیین اعتبار و صلاحیت‌شان سخت است، یک نظر بدانید و نه بیان واقعیت.

 

• تمرین

کدام از آدرس‌های زیر، احتمالا آدرس صفحه‌ی شخصی است؟

الف) www.members.uot.com/jsepanlou454/

ب) www.tehranuniversity.com

ج) www.gethtefacts.com/republican/randyc/

د) http://fightfottights.org

 

پاسخ

 

گزینه‌های الف و ج احتمالا صفحه‌هایی شخصی هستند.

 

چند راه برای خلاص‌شدن از محتواهای کم‌اهمیت و کم‌ارزش وجود دارد.

وب‌سایت مدنظرتان را با توجه به این موارد بررسی کنید:

 

۱. منابع اطلاعات واقعی باید روشن و صریح فهرست شوند تا بتوان اعتبار آن‌ها را در جای دیگری سنجید. منبعی را قبول نکنید مگر این‌که سه بار و در سه جای مختلف بازبینی‌اش کنید.

 

۲. اطلاعات واقعی باید مستقیما از منابع‌شان بیایند. بهتر است آماری که نشریه‌ی اقتصاد ارائه داده است را از وب‌سایت خود نشریه گرفت تا از وب‌سایتی دیگر. برای چک‌کردن واقعیت‌ها، همیشه به وب‌سایت خود منبع بروید یا مواد چاپ‌شده را نگاه کنید.

 

۳. وب‌سایت مورد نظر نباید از نظر دستور زبان و املای کلمات و تایپ کلمات اشتباه داشته باشد. نه تنها این اشتباه‌ها نشان‌دهنده‌ی ویرایش ضعیف و غیرحرفه‌ای محتوای وب‌سایت است، که حتی می‌تواند صحت اطلاعات را زیر سوال ببرد.

 

نوشته‌های وب‌سایت‌های صلاحیت‌دار و حرفه‌ای معمولا دارای تاریخ هستند؛ یعنی مشخص کرده‌اند که این نوشته در چه تاریخی نوشته شده و در چه تاریخی منتشر شده است و چه هنگامی به‌روز گشته است. بدون مشخص بودن تاریخ اطلاعات روا نیست که از آنها استفاده کرد، به‌خصوص اگر اطلاعات، واقعی یا آماری باشند.

 

اگر وب‌سایت مدنظر اطلاعات زمان‌مندی داشت، از خودتان بپرسید:

 

− آیا این اطلاعات برای من کافی هستند؟

− اگر به اطلاعات زمان‌مند نیاز دارم، آیا این گزارش‌هایی که پیدا کرده‌ام جدیدترین یافته‌ها را نشان می‌دهند؟

− اگر من به اطلاعات زمان‌مند نیاز ندارم، آیا این اطلاعات حوالی زمان رخ‌دادن‌شان در اینترنت وارد شده‌اند؟

− آیا این صفحه‌ی اینترنتی جدیدا به‌روز شده یا این‌که مؤلف این صفحه از به‌روز کردن‌اش سرباز زده؟

 

بیشتر وب‌سایت‌ها، از لینک‌ها استفاده می‌کنند تا به شما کمک کنند از سایت آن‌ها به سایت‌های دیگر بروید. این لینک‌ها ممکن است شما را به مدارک و مستندات برسند یا این‌که شما را به جایی ببرد که اطلاعات بیشتر در همان زمینه را در اختیارتان قرار می‌دهد.

 

اگر لینک‌هایی به صفحه‌های دیگر وجود دارد، از خودتان بپرسید:

 

− آیا لینک‌ها کار می‌کنند؟

− آیا این لینک‌ها منابع معتبری هستند یا این‌که فقط صفحه‌های دیگری از همان وب‌سایت هستند؟

− اگر این لینک‌ها شما را به اطلاعات بیشتر رهنمون می‌کند، آیا به‌خوبی انتخاب شده‌اند و از سازمان‌دهی خوبی برخوردارند یا نه؟

− آیا لینک‌ها دربرگیرنده‌ی دیدگاه‌های متفاوتی هستند؟

− آیا لینک‌ها جهت‌گیری و طرف‌داری خاصی از خود نشان می‌دهند؟

− آیا راهنمایی برای لینک‌ها وجود دارد؟ آیا تبعیضی برای بعضی از سایت‌ها قائل شده‌اند یا این‌که همه‌ی سایت‌های مربوطه را در لینک‌ها خود آورده‌اند؟

 

اگر صفحه‌های دیگری پیدا کردید که خودشان را به صفحه‌ای که شما آن را منبع می‌دانید لینک کرده باشند، از خودتان بپرسید:

 

− چه کسی این صفحه‌ها را لینک کرده است؟ (همه‌ی دیدگاه‌ها را بخوانید)

− چه تعداد لینک وجود دارد؟ (تعداد زیاد لینک‌ها معمولا نشانه‌ی خوبی هستند)

− چه نوع سایت‌هایی به این‌جا لینک شده‌اند؟ (آیا این لینک‌ها همه‌شان یک دیدگاه خاصی دارند، و اطلاعات یکسانی می‌دهند؟)

 

اگر وب‌سایتی پیدا کردید که شامل نقل قول و آمار و اطلاعات دیگری بود که از سایت‌های دیگر به آن‌جا وارد شده‌اند، صحت آن‌ها را چک کنید. هرگز خیال نکنید که چون در برگیرنده آمار و سخنانی از افرادی خاص هستند، پس معتبر و صحیح هستند. قول‌هایی که در آن وب‌سایت نقل شده‌اند، ممکن است اشتباهاتی داشته باشند، یا در آنها دل‌بخواهی تغییری داده شده باشد، یا کاملا دروغین باشند.

 

بهترین راه برای چک‌کردن اطلاعاتی که پیدا کرده‌اید، این است که منبع‌شان را پیدا کنید یا در جای دیگر آن‌ها را ببینید. برای مثال، نگار وب‌سایتی را می‌خواند که مدعی است جمعیت انسان رو به افزایش است. این وب‌سایت قولی از یک نویسنده در نشریه‌ی «پِژوهش‌نامه‌ی مردم‌شناسی» نقل کرده است. نگار باید در کتاب‌خانه‌ی شهر جستجو کند و نشریه‌ی مذکور را پیدا کند.

 

همیشه به یاد داشته باشید که آنگاه که یک وب‌سایت اطلاعاتی منتشر می‌کند، اگر آن اطلاعات صحیح و معتبر باشد، احتمالا به منبع اصلی آن اطلاعات لینک داده است و اگر به‌جای وب‌سایت، کتاب یا نشریه‌ی چاپی باشد صلاحیت انتشار آن اطلاعات را داشته و به منبع اصلی ارجاع داده است. اگر با لینکی مواجه شدید، حتما مطمئن شوید که به منبع اصلی ارجاع داده شده است.

 

• تمرین

 

مشخص کنید که کدام عبارت درست است و کدام نادرست:

 

۱. چون هرکسی می‌تواند در اینترنت مطلبی را منتشر کند، پس سخت خواهد بود که بدانیم آن مطلب درست است یا نه.

۲. ما فقط باید گواهی‌نامه‌ی افراد یا گروه‌هایی را که مطالب چاپی منتشر کرده‌اند چک کنیم.

۳. همه‌ی شبکه‌های تلویزیونی و روزنامه‌ها، جهت‌گیری دارند.

۴. لینک‌هایی که در یک وب‌سایت وجود دارند مانند پانوشت‌های کتاب‌ها و نشریات چاپ‌شده هستند.

۵. وقتی وب‌سایتی، از فرد مشهوری نقل قول می‌کند، باید درست و صحیح باشد.

 

پاسخ‌ها

 

۱. درست ۲. غلط ۳. غلط ۴. درست ۵. غلط

 

انتقادی فکرکردن یعنی به اطلاعات درست و معتبر مجهز بودن. ضروری است که اطلاعات را ارزیابی کنیم و ببینیم آیا عینی هستند یا ذهنی، حقیقت هستند یا عقیده، درست هستند یا غلط، دارای جهت‌گیری هستند یا نه.

ما باید به منابع اطلاعات یا نویسنده‌ی آن اطلاعات هم نگاه کنیم. آیا می‌توانیم به منبع و صلاحیت نویسنده اعتماد کنیم؟ همیشه به عقیده‌ای که لباس حقیقت پوشیده است شکاک باشید. به تحقیق‌ها و مستنداتی که ضعیف هستند و از دیدگاه خاصی طرف‌داری می‌کنند شک داشته باشید.

وقتی از اینترنت استفاده می‌کنید، باید بدانید که اینترنت برای یافتن اطلاعات جای پرخطری است؛ باید همه‌ی صفحه‌های اینترنتی را مورد ارزیابی قرار دهید. مهم است که اسم نویسنده و زمان انتشار مطلب را پیدا کنید. درستی محتوای مطلب را ارزیابی کنید و از لینک‌هایی که در آن صفحه وجود دارد استفاده کنید تا محتوا را بهتر ارزیابی کنید. مهارت‌های تفکر انتقادی شما زمانی افزایش پیدا می‌کند که یاد بگیرید اطلاعات را ارزیابی کنید. همیشه پرسشگر باشید. هرگز چیزی را درست و حقیقی نپندارید مگر این‌که آن را چک کنید. هیچ منبعی را بی‌طرف و خالی از سوگیری مپندارید.

 

 

توضیح مترجم: آنچه خواندید بخش ۸ از مجموعه‌ی "ورزیدگی در تفکر انتقادی" است. این مجموعه بر پایه‌ی ترجمه‌‌ای آزاد از کتاب زیر عرضه می‌شود: