نسخه قابل چاپ

شهزاده سمرقندی - در شماره ۸۷-۸۸ مجله «بخارا» که به‌کوشش علی دهباشی در تهران به چاپ می‌رسد، مقاله‌ای با عنوان «اول خویش، دوم درویش» به قلم آزیتا همدانی و مسعود حسینی‌پور در شهریور ۱۳۹۱ منتشر شد. این مقاله که به تخطئه صدرالدین عینی پرداخته با واکنش‌های منفی شماری از روشنفکران فارسی‌زبان روبه‌رو شد.

نویسندگان مقاله برخی از فعالیت‌های صدرالدین عینی را که یکی از نویسندگان و سیاستمداران بعد از انقلاب روسی آسیای میانه است با شک و تردید بررسی می‌کنند و او را در کاهش دادن به غنای زبان و ادبیات تاجیک و جدا کردن آن از ادبیات و زبان رایج در ایران مقصر می‌دانند. اما برخی از صاحب‌نظران تاجیک معتقد‌ند که این مقاله دور از زمینه تاریخی حیات عینی و با نادیده گرفتن شرایط و فشار‌های آن دوران شوروی نوشته شده است و بیانگر آشنایی کم و محدود نویسندگان این مقاله با سیاست‌های اول قرن بیستم روسیه و نظام بلشویکی است.

صدرالدین عینی در سال ۱۸۷۸ در بخارا به دنیا آمد و در سال ۱۹۵۴ در شهر دوشنبه، پایتخت تاجیکستان درگذشت.  او با این‌که به ادبیات کلاسیک فارسی- تاجیکی افتخار می‌کرد، اما معتقد بود که پایبندی به ادبیات اصیل فارسی، باعث مرگ مردم فارسی‌زبان در آسیای میانه می‌شود. آثاری که او آفرید، پس از

یک قرن کمک کرد تا قوم «تاجیک» در آسیای میانه زبان و فرهنگ فارسی را زنده و برجا نگه دارد. او با نوشتن رمان‌هایی مثل «مرگ سد خور»، «جلادان بخارا»، «آدینه» و «نمونه‌‌ ادبیات تاجیک» برای میلیون‌ها مردم فارسی‌زبان دلیل و مدرک آورد که لازم است از نام و تاریخشان جدا شوند. او در مجموع با سیاست قوی «پان ترکیسم» در آسیای میانه، خردمندانه مبارزه کرد و تا حدی نیز بر آن غالب شد.

گرچه این اولین بار است که در مطبوعات فارسی‌زبان به صدرالدین عینی حمله می‌شود اما در خود تاجیکستان هم چنین رویکردهای انتقادی به او سابقه دارد و به‌تازگی در وطن خود عینی هم این موضوع که گویا او کوتاهی تاریخی کرده، مطرح شده است.

چند نفر از روشنفکران تاجیک ابراز عقیده کردند که صدرالدین عینی اگر برخی از تصمیم‌های قاطعانه درباره زبان و ساختار جامعه در آن دوره‌ی امارت بخارا را نمی‌گرفت شاید وضع زبان و ادبیات تاجیک امروزه به‌مراتب بهتر بود.

اما منتقدان می‌گویند این روشنفکران فراموش کرده‌اند که اگر آن تصمیم‌ها گرفته نمی‌شد امروز نه کشوری به نام تاجیکستان وجود داشت و نه مردم فارسی‌زبان در آسیای میانه.

یکی از ایرادهایی که به صدرالدین عینی وارد می‌شود این است که او به‌زبان فارسی نام «تاجیکی» داده و آن را از شاخه‌های اصلی ایرانی‌اش جدا کرده است. در حالی‌که در آن دوران معروف به «تبر تقسیم» روس‌ها معتقد بودند که کشورهای فارسی‌زبان ایران و افغانستان وجود دارد و چه نیاز برای یک کشور سوم فارسی‌زبان با‌‌ همان زبان و ادبیات؟ این بود که ضیائیان تاجیک که در آن دوران به نام «جدید‌ها» معروف بودند مجبور به کاوش‌های تاریخی شدند تا کوچک‌ترین تفاوت‌های محلی مردم ماوراءالنهر را برجسته کنند و سهم مردم فارس‌زبان را از کشور‌های قرقیزستان و ازبکستان پس بگیرند. منتقدان عینی مبارزه‌ او و همفکران‌اش را که با ده‌ها سال زحمت و فعالیت‌های سیاسی و هنری و ادبی ضیائیان همراه بود به هر دلیلی نادیده می‌گیرند و او را به عدم تحرک کافی یا اتخاذ تصمیم‌های نادرست متهم می‌کنند.

صدرالدین عینی از برجسته‌ترین و معروف‌ترین نویسندگان مردم‌پسند تاجیک است که در داستان‌هایش آخوندهای دربار امیر بخارا را به مسخره گرفته است. برخی معتقدند حالا اسلامگرایان امروز تاجیک می‌خواهند از این نویسنده و سیاستمدار پیشگام انتقام بگیرند. عینی نویسنده و معارف‌پروری بود که پیش از همه تلاش می‌کرد مردم تاجیک در آسیای میانه صاحب سواد و کتاب غیر دینی و کشور معین شوند.

در گفت‌وگویی که با انظورت ملکزاد، دکترای ادبیات تاجیک و محقق پژوهشکده رودکی در تاجیکستان انجاد داده‌ام، این موضوع را در میان گذاشتم که چه کسانی می‌توانند فعالیت‌ها و نقش صدرالدین عینی را نادیده بگیرند و حتی به او اتهام ببندند که باعث کاهش رشد و نمو فرهنگ و زبان تاجیک بوده است؟

خانم ملکزاد معتقد است که خدمات صدرالدین عینی برای فرهنگ و زبان تاجیک کمتر از خدمات ابو عبدالله رودکی سمرقندی نیست ولی چون او ‌زاده بخاراست و سمرقند را برای اقامتگاه همیشگی‌اش انتخاب کرده با ایدئولوژی محل‌گرایانه‌ای که بعد از فروپاشی شوروی اوج گرفته سازگار نیست.

گفت‌‌وگو با خانم ملکزاد را می‌توانید از طریق فایل صوتی زیر بشنوید.

این موضوع را در هفته‌های آینده نیز دنبال خواهم کرد.

در همین زمینه:
در چارچوب شعر نگنجیدم، آشنایی با صدرالدین عینی، شهزازده سمرقندی
 

ویدئو: گزارش ویدیویی شهزاده سمرقندی از موزه – خانه صدرالدین عینی در تاجیکستان