نسخه قابل چاپ

بیژن روحانی - تحولات سیاسی در کشورهای عربی گرچه مورد استقبال بسیاری از طیف‌های اجتماعی قرار گرفته است، اما در این میان برخی گروه‌ها نسبت به آینده خود بسیار نگران هستند. نشانه‌های جدی این نگرانی نیز هم‌اکنون بروز کرده است: بسیاری از مکان‌ها و آثار فرهنگی صوفیان در کشورهای شمال آفریقا در معرض تهدید و تخریب قرار گرفته است.

در آخرین نمونه از حملات متعدد به میراث صوفیان، تعدادی از مکان‌های مورد احترام آنان در لیبی با خاک یکسان شده و یا آسیب‌های جدی دیده است. برخی شواهد حاکی از آن است که به هنگام حمله و تخریب تعدادی از این مکان‌ها، نیروهای دولتی جلو حمله‌کنندگان را نگرفته و مانع تخریب نشده‌‌اند. در پی بالاگرفتن موج این تخریب‌ها، اعتراضات گسترده‌ای چه در سطح جهانی و چه در داخل خود لیبی صورت گرفته است. در تازه‌ترین برخورد‌ها، افراد محلی که سعی در حفظ میراث فرهنگی خود داشتند در برابر گروه‌های تندروی سلفی که معتقدند ریشه صوفیه باید خشک شود به مقاومت پرداختند و در نتیجه این درگیری‌ها سه نفر کشته شدند.

تصوف در آفریقا

گسترش تصوف در شمال آفریقا تقریبا به همان سرعت  نفوذ اسلام در این منطقه انجام شد. در سده‌های میانی، این نوع تفسیر یا گرایش عرفانی به اسلام که طریقت نیز نامیده می‌شود در آفریقا پا گرفت. با آن‌که آثار غزالی، صوفی بزرگ ایرانی سده پنجم، در شمال آفریقا تحریم شده بود، اما تصوف توانست در این منطقه گسترش یابد. 

برخی مورخان احتمال می‌دهند تصوف در سده‌ پنجم هجری از مغرب به نقاط دیگر آفریقا و اسپانیا راه یافته باشد. پس از آن صوفیان به ساختن خانقاه، زاویه‌، رباط‌، تکیه و دیگر مکان‌های ویژه خود پرداختند. این آثار هنوز هم به گستردگی در این منطقه  وجود دارد. در حقیقت صوفیان در آفریقا، مبلغان دین اسلام بودند و برای تبلیغ به میان  قبایل غیر مسلمان می‌رفتند.

تصوف در آفریقا نیز همانند ایران و نقاط دیگر به طریقت‌های مختلفی تقسیم شد. تعدادی از این طریقت‌ها به طور مستقیم به برخی صوفیان ایرانی متصل بودند. به عنوان مثال در شمال شرق سودان، سومالی و شاخ آفریقا، مشهورترین طریقت، قادریه بود که نسب آن به شیخ عبدالقادر گیلانی، عارف و شاعر ایرانی سده پنجم و ششم می‌رسد. در غرب آفریقا نیز تصوف در میان قوم بربر گسترش یافت. بربرها ساکن شمال و غرب آفریقا، دره رود نیل و کشورهای مراکش، الجزیره، تونس، لیبی، مالی، موریتانی و نیجر هستند. این گروه از بربرها به افراد مقدس و آرامگاه‌های آنان توجهی بسیار ویژه دارند.

برخی طریقت‌‌های تصوف در سده‌های بعدی نقش مهمی در مبارزات ضد استعماری در تعدادی از کشورهای آفریقایی داشتند و مردم را برابر نیروهای استعمارگر اروپایی متحد می‌کردند.  گرچه در تعدادی از گزارش‌های تاریخی به روابط خوب برخی مشایخ با نیروهای خارجی و همکاری با آنان نیز اشاره شده است. تصوف در شمال آفریقا میراث مهم فرهنگی و ادبی از خود بر جای گذاشت و بسیاری از جنبه‌های زندگی از معماری تا سیاست را تحت تأثیر خود قرار داد. اما این میراث همواره با خطر برخی گروه‌های تندرو مواجه بوده که حضور این قرائت از اسلام را در جامعه تحمل نمی‌کنند.

تغییرات سیاسی و خطرات جدید

با تغییرات اجتماعی و سیاسی در آفریقا که اکنون «بهار عربی» خوانده می‌شود، برخی از گروه‌های تندرو نیز در این کشورها مجال فعالیت بیشتر پیدا کرده‌اند. سلفی‌ها یکی از گروه‌هایی هستند که به گفته تعدادی از تحلیلگران سیاسی در حال بسط و گسترش نفوذ خود در این مناطق‌اند. حملات متعدد به آثار و مکان‌های فرهنگی صوفیان در لیبی و  دیگر  کشورهای آفریقایی به طور عمده توسط سلفی‌ها سازمان‌دهی شده است. در اعتقاد آنان برپا داشتن آرامگاه و زیارت آن جزو بدعت‌هایی است که اسلام آن را مردود می‌شمارد، و از این رو باید تخریب شود.

در مالی حملات این گروه‌های تندور باعث تخریب تعدادی از محوطه‌های میراث جهانی شد و اعتراض‌های گسترده بین‌المللی را به همراه داشت. اکنون دامنه این تخریب‌ها به لیبی رسیده است که پس از سقوط سرهنگ قذافی قرار بود دوران جدیدی را در حیات سیاسی و اجتماعی خود تجربه کند.

در ماه اوت ۲۰۱۲ نیروهای بنیادگرا در لیبی سه مکان مهم صوفیان را ویران کردند. مرکز فرهنگی شیخ عبدالاسلام الاسمر در شهر زلیتن، آرامگاه سید احمد زروق در شهر مصراته و آرامگاهی دیگر متعلق به سیدی الشعب در شهر طرابلس. در شهر طرابلس از بمب و سپس بولدوزر  برای صاف کردن این مکان فرهنگی و مذهبی که قدمتش حدود پانصد سال بود استفاده شده است. در حملات متعدد گروه‌های بنیادگرا، کتابخانه‌ها و مرکز اسناد صوفیان نیز از میان رفته و به اسناد تاریخی و نسخه‌‌های دست‌نویس فراوانی آسیب رسیده است.

پس از این حملات متعدد، مجلس لیبی جلسه‌ای اضطراری تشکیل داد و آن را محکوم کرد. محمد المغاریف، رییس مجلس جدید لیبی، اعلام کرد که در حملات به میراث فرهنگی صوفیان، تعدادی از نیروهای امنیتی نیز دخالت داشته‌اند. ظاهراً نیروهای امنیتی برای حمله‌کنندگان یک سپر دفاعی به‌وجود آورده تا آن‌‌ها بتوانند بدون مزاحمت به تخریب میراث فرهنگی صوفیان بپردازند. سازمان یونسکو و شورای بین‌المللی بناها و محوطه‌ها، ایکوموس، این تخریب‌ها را به شدت محکوم کرده‌اند. ایکوموس در بیانیه خود تنوع فرهنگی را عاملی برای توسعه پایدار و همچنین صلح و ثبات در جوامع دانسته است.

اکثر مردم لیبی را سنی‌مذهب‌ها تشکیل می‌دهند، اما چنین اعتقادات بنیادگرایانه‌ای در بین آن‌ها در اقلیت قرار دارد. نشانه‌ آن همزیستی طولانی‌مدت اهل تصوف در لیبی و وجود مراکز فراوان مذهبی و فرهنگی آنان است. اما اکنون حمله به میراث فرهنگی صوفیان می‌تواند نشانه‌ای جدی از گسترش درگیری‌های فرقه‌ای و مذهبی در لیبی و دیگر نقاط شمال آفریقا باشد که مشخص نیست با ادامه آن چه میزان از گنجینه‌های فرهنگی این قاره بر باد خواهد رفت.

در همین زمینه:

جنایت جنگی علیه میراث فرهنگی در مالی