نسخه قابل چاپ

بیژن روحانی - نبود برنامه‌ای جامع برای حفاظت از سنگ‌نگاره‌های ایران باستان، بسیاری از این اسناد تاریخی و فرهنگی را در معرض نابودی قرار داده است. هشدار در مورد وضعیت بحرانی سنگ‌نگاره عظیم فیروزآباد و آسیب به یک سنگ‌نگاره ساسانی دیگر در تنگ قندیل تنها دو مورد از اخباری است که به‌تازگی در خصوص نقش‌برجسته‌های ایران منتشر شده است؛ اخباری که گرچه نگران‌کننده است اما شنیدن آن‌ها در سال‌های اخیر اصلاً بی‌سابقه نیست.

در اواسط شهریورماه امسال اعلام شد که به بخشی از سنگ‌نگاره تنگ قندیل توسط افرادی ناشناس و ظاهراً به قصد به دست آوردن گنج آسیب‌هایی وارد شده است. این سنگ‌نگاره صحنه ازدواج پادشاه ساسانی، شاپور اول، را با ملکه آناهیتا تصویر می‌کند. علیرغم انتشار تصاویری از آسیب‌های وارده به این نقش‌برجسته، مدیر کل میراث فرهنگی استان فارس تخریب آن را تکذیب کرد، اما پذیرفت که در سال‌های گذشته بر اثر عوامل طبیعی این سنگ‌نگاره دچار فرسایش شده است.

در همین حال در هفته گذشته اعلام شد سنگ‌نگاره عظیم فیروزآباد نیز در معرض فرسایش جدی است و احتمال نابودی آن وجود دارد. سنگ‌نگاره فیروزآباد نیز اثری از دوران ساسانی است و صحنه نبرد و پیروزی اردشیر بابکان بنیانگذار سلسله ساسانی بر اردوان پنجم، پادشاه اشکانی، را نشان می‌دهد و جابه‌جایی قدرت را به‌خوبی تصویر کرده است. به گفته‌ علیرضا بهر‌ه‌مان، کارشناس مرمت سنگ، روند فرسایش این اثر به شدت در حال افزایش است و قسمت‌های پایین‌تر آن به شکل ورقه ورقه درآمده و در حال از بین رفتن است.

گستردگی آسیب‌ها در اسناد صخره‌ای ایران

در خردادماه سال ‌جاری نیز اعلام شد نقش‌برجسته‌ عیلامی کورانگون در آستانه ریزش قرار دارد. باستان‌شناسان اعلام کردند عوامل طبیعی از جمله باد و باران و همچنین رانش کوه باعث شده بخش‌هایی از این نقش‌برجسته بسیار کهن از قاب اصلی خود در کوه جدا شود و احتمال فروریختن آن وجود دارد. نقش عیلامی کورانگون با حدود پنج هزار سال قدمت، به عنوان کهن‌ترین سنگ‌نگاره‌ ایران شناخته می‌شود و در منطقه نورآباد فارس قرار دارد. این سنگ‌نگاره دارای دو رب‌النوع مرد و زن است (یا به روایتی پادشاه و ملکه) که در میان خادمان یا پرستندگان خود نشسته‌اند. رب‌النوع در حالی که تاجی شاخ‌دار بر سر دارد روی ماری چنبره‌زده نشسته و سر مار را در دست چپ دارد و با دست دیگر خود ظرفی را نگاه داشته که از میان آن آب فواره می‌زند و ماهیانی در آن شنا می‌کنند. این نقش برجسته به آیینی بسیار کهن و از یادرفته اشاره دارد، اما فرسایش‌ فراوان بخش‌هایی از آن را از بین برده و بخش‌های دیگر نیز در معرض خطر قرار دارد. 

در سال ۱۳۹۰ نیز خبر تخریب عمدی بخشی از سنگ‌نگاره ساسانی در تنگ چوگان در نزدیکی شهر باستانی بیشاپور واکنش‌های فراوانی را برانگیخت. قسمت‌هایی از این اثر باستانی توسط افرادی ناشناس و با پتک تخریب شد. این سنگ‌نگاره پیروزی بهرام دوم پادشاه ساسانی را بر اعراب نشان می‌دهد. اما به جز تخریب آن توسط افرادی ناشناس، عوامل طبیعی نیز به این سند تاریخی آسیب‌های فراوانی وارد کرده‌اند. درست در میان این نقش برجسته یک بریدگی عمیق در سرتاسر طول آن وجود دارد که نشانی از فرسایش جدی بر اثر جریان آب در طول سالیان دراز است.

در منطقه تنگ چوگان در بیشاپور، شش سنگ‌نگاره بسیار ارزشمند از دوران ساسانی وجود دارد. همچنین در غاری که بر فراز این تنگه قرار دارد، یکی از آثار بسیار نادر دوران ساسانی، یعنی مجسمه تمام‌قد شاپور تراشیده شده است. دیگر سنگ‌نگاره‌های تنگ چوگان نیز در وضعیت خوبی قرار ندارند. پیش‌تر اعلام شده بود که سنگ‌نگاره‌ای که پیروزی شاپور اول بر والرین امپراتور روم را نشان می‌دهد به دلیل نفوذ آب از صخره‌های بالاسر در معرض فرسایش است. به جز ویژگی‌های تاریخی بسیار ارزشمند، این سنگ‌نگاره به صورت مقعر در دل کوه تراشیده شده و از این نظر بی‌نظیر است. نفوذ آب و همچنین رویش گیاهان جزئیات فراوانی از نقش‌های آن را اکنون محو کرده است. پس از تخریب سنگ‌نگاره بهرام دوم با پتک، حصارکشی بخشی از محوطه تنگ چوگان توسط سازمان میراث فرهنگی آغاز شد.

راویان خاموش تاریخ

آسیب‌هایی که به سنگ‌نگاره‌های باستانی در ایران وارد می‌شود بسیار گسترده‌تر از موارد بالاست. این آسیب‌ها توسط عوامل طبیعی یا انسانی وارد می‌شود. اما در اکثر موارد می‌توان با مراقبت و به کار بستن اصول حفاظتی جلو وارد شدن آسیب را گرفت و یا آن را به حداقل رساند. مرمت به‌موقع نیز از گسترده‌شدن آسیب‌ها جلوگیری می‌کند.

سنگ‌نگاره‌های ایران باستان اسناد با ارزشی هستند که اطلاعات مختلفی را در اختیار پژوهشگر امروزی می‌گذارند. این سنگ‌نگاره‌ها در نقاط مختلف ایران به خصوص در مناطقی مانند فارس و خوزستان و کرمانشاه و ایلام و لرستان پراکنده‌اند و حاوی اطلاعات تاریخی، تصویرگر پیروزی‌ها و شکست‌ها، جابه‌جایی قدرت، ائتلاف‌ها و پیمان‌ها، مراسم آیینی و یا تاجگذاری پادشاهان هستند. این نقش‌ها همچنین اطلاعات مهمی در خصوص برخی آداب اجتماعی و یا آیینی، لباس‌، سلاح، آرایش مو، زیورآلات، زین وبرگ اسب‌ها و همچنین سبک‌ها و ترکیب‌بندی‌های هنری و تصویری در دوران مختلف تاریخی با خود دارند. سنگ‌نگاره‌ها همچنین تبادلات فرهنگی و هنری با ملل و اقوام دیگر و تأثیرپذیری‌های مختلف را نشان ‌می‌دهند. برخی از این سنگ‌نگاره‌ها با کتیبه با نوشته‌هایی نیز همراه هستند.

از جمله کهن‌ترین سنگ‌نگاره‌های ایران، به جز نقش کورانگون، می‌توان به سنگ‌نگاره‌ آنوبانی‌‌نی متعلق به ۴۵۰۰ سال پیش اشاره کرد که در نزدیکی سرپل ذهاب قرار دارد. این سنگ‌نگاره مربوط به دوران پادشاهی لولوبیان است. در این سنگ‌نگاره پیروزی بر دشمن به صورت نمادین و با نشان دادن پادشاه که پای خود را روی سینه دشمن گذاشته تصویر شده است. این موضوع بعدها در سنگ‌نگاره‌های دیگر از جمله در دوران هخامنشی و در سنگ‌نگاره بیستون نیز تکرار شد.

از دوران عیلامی نیز تعدادی سنگ‌نگاره مهم بر جای مانده اما بیشتر آ‌نها در طول سالیان آسیب‌های فراوانی دیده‌اند. در کول فرح در نزدیکی شهرستان ایذه شش سنگ‌نگاره عیلامی وجود دارد که دوتای آن‌ها مراسم قربانی را به تصویر کشیده‌اند. یکی دیگر از این نقوش را نیز الگوی برخی از سنگ‌نگاره‌های تخت جمشید می‌دانند. در مکانی دیگر به نام خونگ اژدر در ۱۵ کیلومتری ایذه نقش دیگری از دوره عیلامی است که تقریباً از میان رفته و محو شده است. در نقش رستم، اشکفت سلیمان، قلعه تول، شاهسوار و حاجی آباد نیز سنگ‌نگاره‌های عیلامی وجود دارد.

از دوران هخامنشی سنگ‌نگاره‌های فراوانی به جای مانده است که نشان‌دهنده تکامل فنی،  ورود برخی عناصر جدید بصری، و  ترکیب و گزینش از هنر اقوام دیگر است. از جمله مشهور‌ترین سنگ‌نگاره‌های این دوره می‌توان از «کتیبه بیستون» نام برد. این کتیبه که اکنون در فهرست میراث جهانی یونسکو نیز ثبت شده است، تصویرگر پیروزی داریوش یکم هخامنشی  بر گئومات مغ است. در زیر این سنگ‌نگاره، به خط میخی و به سه زبان فارسی باستان، عیلامی و اکدی یا بابلی نو، مطالب مهمی در خصوص دودمان داریوش، شرح حکومت‌داری و پیروزی‌های او نوشته شده است. بخش زیادی از سنگ‌نگاره‌های دوره هخامنشی در مجموعه پارسه یا تخت جمشید قرار دارد.

از دوران اشکانی و مخصوصاً ساسانی سنگ‌نگاره‌های مختلفی موجود است. عمده‌ترین نقش‌های ساسانی در بیشاپور، نقش رستم، تاق بستان، نقش رجب و فیروز آباد است. در نقاط دیگری مانند داراب، اقلید، مشکین شهر، سراب بهرام، برم دلک، سر مشهد، سلماس و داراب گرد نیز سنگ‌نگاره‌ها و سنگ‌نوشته‌های مهم ساسانی وجود دارد.

پراکندگی این سنگ‌نگاره‌ها که اغلب آن‌ها دور از مراکز سکونتی و روی کوه‌‌ها و صخره‌ها قرار دارند، امر حفاظت از آن‌ها را دشوار کرده است.  اکثر این سنگ‌نگاره‌ها بدون وجود هرگونه حفاظی در برابر تهدیدات مختلف انسانی و طبیعی قرار دارند. عوامل جوی مانند باد و باران و یا رانش کوه در گذار هزاره‌ها این اسناد تاریخی و فرهنگی ارزشمند را به شدت فرسوده است. گنج‌یابان و یا کسانی که به دلایل گوناگون به تخریب عمدی این آثار می‌پردازند نیز جزو تهدیدات جدی به شمار می‌آیند.

بسیاری از این نقش‌ها حتی به‌درستی مستند‌نگاری نیز نشده‌اند تا اگر به هر علتی باز هم صدمه دیدند، بتوان به تصاویر دقیق آ‌نها مراجعه کرد. با پیشرفت روش‌های اسکن و مستند‌نگاری، تهیه تصاویر سه‌بعدی از این آثار به‌راحتی امکان‌پذیر شده است. باستان‌شناسان ایرانی مدت‌هاست که بر ضرورت طرح‌هایی جامع برای حفاظت و مرمت این سنگ‌نگاره‌ها تأکید می‌کنند. نقش‌هایی که راویان خاموش تاریخ‌اند اما اکنون صدای بلند تخریب شدن‌‌شان به گوش می‌رسد.

عکس‌ها:

تصویر اول: سنگ‌نگاره تنگ قندیل
تصویر دوم: نقش بهرام دوم در تنگ چوگان
تصویر سوم: سنگ‌نگاره عیلامی در کورانگون
تصویر چهارم: بخشی از نقش ساسانی در فیروزآباد که به شدت آسیب دیده است
تصویر پنجم: پیروزی شاپور اول بر دشمنان رومی در تنگ چوگان. این سنگ‌نگاره به صورت مقعر تراشیده شده است
تصویر ششم: بخشی از سنگ‌نگاره شاپور در تنگ چوگان
 

در همین زمینه:

ترکیب‌بندی در نقش‌برجسته‌های ساسانی
مفهوم میترا یا پیمان در سنگ‌نگاره‌های ساسانی