نسخه قابل چاپ

بیژن روحانی - نگرانی‌ها برای میراث فرهنگی در مالی حالا دیگر رنگ واقعیت گرفته و اکنون دنیا با یک فاجعه‌ فرهنگی رو‌به‌روست. مسجد‌ها و آرامگاه‌های اسلامی در شمال مالی توسط گروه‌ افراطی«انصارالدین» یکی یکی تخریب می‌شود.

مردانی نقاب‌پوش با بیل و کلنگ مکان‌های تاریخی و مورد احترام اهالی شهر تیمبوکتو را مورد حمله قرار داده و با خاک یکسان کرده‌اند. اتفاقی که اکنون بسیاری آن را با تخریب مجسمه‌های بودا در دره‌ بامیان افغانستان و همچنین تخریب‌های عمدی میراث فرهنگی در یوگسلاوی سابق مقایسه می‌کنند. در این مورد نیز پای گروه‌هایی در کار است که از نظر تشکیلاتی آن را شاخه‌ای از گروه القاعده در غرب آفریقا قلمداد می‌کنند. این گروه اکنون دو سوم کشور مالی را در دست دارد. این بخش از مساحت مالی تقریباً برابر با مساحت فرانسه است.

سخنگوی این گروه اعلام کرده است ساختن هر آرامگاهی که بیش از پانزده سانتیمتر ارتفاع داشته باشد برای فرد مرده در اسلام حرام است و اکنون این گروه خود را موظف می‌داند که این نشانه‌های کفر را از این منطقه پاک‌سازی کند. اما مسأله اینجاست که آرامگا‌‌ه‌هایی که مورد حمله قرار می‌گیرند نیز آرامگاه‌های اسلامی است.

تیمبوکتو در شمال کشور مالی، شهری که به داشتن ۳۳۳ قدیس مشهور است، زمانی مرکز علم و هنر اسلامی در غرب آفریقا بوده است. تیمبوکتو در دوران طلایی خودش که آن را حدود پانصد سال پیش پشت سرگذاشته چهار راهی فرهنگی در میان صحرای آفریقا بوده است.

به غیر از آرامگاه‌ها، مساجد اسلامی نیز مورد حمله این گروه قرار گرفته‌ است. آن‌ها به هر مسجدی که در جوار آن گورستان یا آرامگاهی باشد حمله می‌کنند. آرامگاه‌های این شهر در اصل متعلق به صوفیان مسلمان است. میراث صوفیان در دو سال اخیر نه تنها در مالی بلکه در مصر و لیبی نیز مورد تهدید و حمله قرار گرفته است.

آیا اقدام یونسکو درست بود؟

مسجدها و آرامگاه‌های شهر تیمبوکتو به دلیل ارزش فوق‌العاده تاریخی و فرهنگی خود در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت هستند و بنابراین تخریب آنها واکنش گسترده‌ی جهانی را به دنبال داشته است. گروه انصار الدین از زمانی که کنترل شمال مالی را به دست گرفت تهدید کرد که این آثار را تخریب می‌کند و به برخی از آن‌ها نیز خساراتی وارد کرد. اما هرگز دامنه خسارت به میزان کنونی نرسیده بود. از مدتی پیش یونسکو نسبت به تخریب این مکان‌ها هشدار داده بود. اما هفته گذشته و در طی نشست کمیته میراث جهانی سازمان یونسکو در شهر سن پترزبورگ، و پیش از آن که این فاجعه اتفاق بیفتد، دولت مالی از یونسکو درخواست کرد به خاطر تهدیدهای موجود این آثار را در فهرست «میراث در خطر» قرار دهد. کمیته میراث جهانی نیز این نظر را پذیرفت و این آثار در فهرست میراث فرهنگی در خطر جهان ثبت شدند.

اما بلافاصله پس از ثبت آن‌ها در این فهرست، گروه انصارالدین در مقابل چشم جهان دست به تخریب آن‌ها زد و از این تخریب نیز فیلم‌ و عکس‌هایی به دنیا مخابره شد. تخریب‌ها از روز شنبه ۳۰ ام ژوئن آغاز شد. گروه انصار پس از ویران کردن یادمانی که نماد شهر بود به سمت آرامگاه تاریخی «سیدی محمود» حرکت کرده و آن را به محاصره درآوردند و سپس با کلنگ و وسایل دیگر آن را کاملاً نابود کردند. در دو روز پس از آن نیز این اتفاق برای مکان‌های تاریخی و مذهبی دیگر تکرار شد. در روز دوم ژوییه یکی از مشهورترین مسجد‌های تاریخی در تیمبوکتو مورد حمله قرار گرفت. این گروه تندرو در ورودی به آرامگاهی را شکستند که طبق اعتقادات محلی می‌بایست برای همیشه بسته می‌ماند.

همچنین ساختمان کتابخانه «احمد بابا» که حاوی هزاران نسخه‌ خطی و تاریخی است به اشغال این گروه درآمده و تمام کامپیوترها و ابزارهای دیگر آن توسط انصار‌الدین خارج شده است. در این کامپیوترها نسخه‌های دیجیتالی شده دست‌نوشته‌های تاریخی به عنوان سند نگهدای می‌شد.

اما در این میان برخی‌ انتقادها به یونسکو و نهادهای فرهنگی دیگر نیز وارد شده است. به گفته‌ منتقدان، زمانی که یونسکو این آثار را در فهرست میراث در خطر ثبت کرد، باعث شد تا بهانه‌ای به دست گروه تندروی انصارالدین بدهد و آن‌ها برای دهن‌کجی به نهادهای بین‌المللی و همچنین به نشانه مخالفت همکاری این نهادها با دولت مالی، این آثار را به عمد تخریب کردند تا قدرت‌نمایی کنند. به گفته‌ منتقدان، یونسکو نمی‌بایست با ثبت این آثار و صدور اطلاعیه بر آتش این فاجعه می‌دمید.

اما پاسخ نهادهایی ماننند یونسکو همچنین شورای بین‌المللی بناها و محوطه‌ها (ایکوموس) این بوده است که تهدیدها و تخریب‌ها حتی پیش از ثبت این آثار آغاز شده بود و مطابق شواهد و مدارک فراوان گروه انصارالدین پیشتر نیز به تعدادی از این مکان‌ها حملاتی انجام داده بود.

از سوی دیگر با توجه به وجود چنددستگی در میان گروه‌های تندرو که کنترل شمال مالی را در دست گرفته‌اند، این احتمال به صورت قوی مطرح است که بخشی از این گروه‌ها برای جلب توجه بین‌المللی و مهم‌تر جلوه دادن خود در میان سایر گروه‌های شبه‌نظامی دست به تخریب این آثار زده باشد، و اکنون نیز به‌نظر می‌رسد تا حدی به اهداف خود دست یافته است. بنابراین شاید نتوان آغاز این تخریب‌ها را به‌طور مستقیم به اقدامات یونسکو مرتبط دانست. ضمن آن‌که ثبت میراث فرهنگی در خطر و هشدار برای حفاظت از آن، جزو وظایف کمیته میراث جهانی است.

واکنش‌ها و اقدامات جهانی

این مباحث نشان می‌دهد پرداختن به مسأله آثار تاریخی به هنگام‌ جنگ تا چه حد می‌تواند مسأله‌ پیچیده‌ای باشد. اکنون این پرسش مطرح است که سازمان‌ها و نهادهای بین‌المللی چه کرده و یا چه می‌توانند بکنند. به جز سازمان یونسکو، نهادهای دیگری مانند دادگاه بین‌المللی کیفری، سازمان کنفرانس اسلامی، سران کشورهای غرب آفریقا، سازمان ملل، و تعدادی از کشورهای دیگر از جمله فرانسه و آمریکا نیز این اقدامات را محکوم کرده‌اند. دادگاه بین‌المللی کیفری این تخریب‌ها را جنایت جنگی نامیده و عاملان آن را به تعقیب قضایی تهدید کرده است.

اما واقعیت آن است در حالی که کنترل شمال مالی کاملاً در دست این گروه‌ها قرار دارد، هیچ‌کس نمی‌تواند عملاً مانع از تخریب بیشتر شود. همچنین از آنجا که دولت مالی نیز در حال آماده کردن ارتش برای حمله به شمال این کشور است، ممکن است در جریان جنگ خسارات بیشتری به میراث این منطقه وارد شود. تمام امید نهادهای فرهنگی آن است که یا این گروه‌ها متقاعد شوند دست از تخریب بردارند، و یا آن‌که پس از برقرار شدن آتش‌بس و وضعیت ثبات بتوان آثار آسیب‌دیده را تا حدی نجات داد.

در همین زمینه:

مالی، جایی که میراث بشری می‌سوزد