نسخه قابل چاپ

فروغ تمیمی - تحقیق درباره تفاوت‌های فرهنگی و رفتاری یکی از مباحث مهم در مطالعات مردم‌شناسانه و میان فرهنگی است. بر این اساس ویژگی‌های رفتاری، مردم چهار گوشه دنیا را می‌توان با هم مقایسه و برای درک هرچه بیشتر تفاوت‌های رفتاری به کار گرفت.

«خیرت هوفست‌ای ده» Geert Hofstade، جامعه‌شناس برجسته هلندی تحقیقات مفصلی در بیش از ۵۰ کشور درباره فرهنگ‌های ملی و تأثیر آن بر نحوه انجام کار و اشتغال در سازمان‌های متفاوت انجام داده است. در اهمیت کار او این نکته قابل ذکر است که از کتاب‌ها و مقالات او نزدیک به ۸۵ هزاربار در آثار سایر متخصصان نقل قول شده است. ازجمله نظرات او درباره تاثیر ویژگی‌های فرهنگ ملی در نحوه کار و مدیریت افراد در سازمان‌های چند ملیتی بسیار مورد توجه قرار گرفته‌اند.

در دنیای امروز که درصد مهاجرت میان قاره‌ای در مقایسه با سده‌های پیشین به شدت افزایش یافته، نیاز به دانستن درباره عادات، ارزش‌ها و رسوم غیر بومی اهمیت به‌سزایی پیدا کرده است. به‌خصوص برای افرادی که برای کار و تحصیل به ممالک دیگر سفر می‌کنند یا با افرادی از ملیت‌های دیگر ازدواج کرده‌اند. داشتن دانش کافی در مورد ویژگی‌های فرهنگی تازه می‌تواند نقش بسزایی در موفقیت فرد در جامعه جدید داشته باشد.

آگاهی از فرهنگ جامعه میزبان می‌تواند افراد را از پیشداوری‌های شتابزده و سوء تفاهم‌های رایج دربرخورد با عادات غیرخودی برحذر دارد.

درمورد پیشداوری‌های رایج درمورد اقوام دیگر چه می‌دانیم؟ برای نمونه در سفرنامه‌ها یا قصه‌ها اغلب خوانده و یا درگفتگوهای روزانه شنیده‌ایم که خلق و خوی مردم نه تنها متأثر از ارزش‌های مذهبی و فرهنگ بومی است، بلکه با میزان سردی یا گرمی هوا هم رابطه‌ای مستقیم دارد. به این تعبیر در سرزمین‌های گرم و آفتاب‌خیز جهان مردم خونگرم، گروه‌گرا، پرجنب وجوش و احساساتی‌تر و بالعکس شهروندان کشورهای نیمکره شمالی، با صفاتی از قبیل فردگرا، خونسرد، خویشتن‌دار و منطق‌گرا‌تر معرفی می‌شوند.  اما آیا واقعا می‌توان رابطه مستقیمی میان درجه گرمی وسردی هوا و نوع رفتار مردم برقرار کرد؟

درمورد پیشداوری‌های رایج درمورد اقوام دیگر چه می‌دانیم؟ برای نمونه درسفرنامه‌ها یا قصه‌ها اغلب خوانده و یا درگفتگوهای روزانه شنیده‌ایم که خلق و خوی مردم نه تنها متأثر از ارزش‌های مذهبی و فرهنگ بومی است، بلکه با میزان سردی یا گرمی هوا هم رابطه‌ای مستقیم دارد. به این تعبیر در سرزمین‌های گرم و آفتاب‌خیز جهان مردم خونگرم، گروه‌گرا، پرجنب وجوش و احساساتی‌تر و بالعکس شهروندان کشورهای نیمکره شمالی، با صفاتی از قبیل فردگرا، خونسرد، خویشتن‌دار و منطق‌گرا‌تر معرفی می‌شوند.

در یک نامه مشهور به قلم توماس جفرسون، رئیس جمهور آمریکا در سال ۱۷۸۵ میلادی به مارکیز Chastelux او رفتار مردم سرزمین‌های شمال و جنوب ایالات متحده را با دقت تشریح کرده و در مورد تأثیر آب و هوا بر رفتار مردم آمریکا نوشته است. او دربخشی از آن نامه نوشته است: «در ایالات شمالی مردم منطقی، مستقل و سخت کوشند. هم چنین نگران آزادی و استقلالشان، و اجرای دقیق عدالت درباره دیگران هستند. شمالی‌ها کنجکاو، زرنگ و هم از نظر مذهبی خرافی و خشکه مقدس‌اند.»

توماس جفرسون درباره مردم ایالات جنوبی آمریکا می‌نویسد: «درجنوب مردم خونگرم، دست و دلباز شهوانی، تنبل و بی‌ثبات‌اند. برای داشتن آزادی جوش می‌زنند، اما خود این آزادی را از دیگران دریغ می‌دارند.»

جفرسون حتی تا آنجا پیش می‌رود که می‌گوید این خصایل هرچه از جنوب به سوی شمال پیش برویم کم رنگ‌تر خواهند شد و حتی یک مسافر کنجکاو می‌تواند ارتفاع و سمت وسوی جغرافیایی را از روی نوع خصوصیات مردمی که در نواحی مختلف در مسیر سفرش زندگی می‌کنند دریابد.

تاثیرآب و هوا در زندگی انسان اغلب در علوم زیستی بررسی شده‌اند، اما در مطالعات جامعه‌شناختی و فرهنگی هم از نظر‌ها دور نمانده است.

خارجی آشنا

سارا لنیر Sara Lanier یک پژوهشگر معاصر آمریکایی در کتابش به نام «خارجی آشنا» راهنمای درک فرهنگ در آب و هوای گرم و سرد[۱] نتیجه سال‌ها مطالعه و تجربه زندگی در پنج قاره را منتشر کرده است. او که اصلاً ‌زاده جنوب ایالات متحده آمریکاست، در خاورمیانه بزرگ شده و سال‌ها در شمال اروپا و امریکای لاتین زندگی کرده است.

سارا لنیر از عادات عموم و ارزش‌های اجتماعی در نواحی مختلف بر مبنای گرمی یا سردی هوا می‌نویسد و با مثال‌های ساده از زندگی روزمره نشان می‌دهد که آداب رفتاری مردم در مناطق گرم از چه ویژگی‌های مشترکی برخوردارند، و تفاوتشان با هنجارهای رایج در مناطق سرد چیست؟ او می‌پرسد آیا زمستان‌های طولانی و سرد یا هوای مطبوع و گرم می‌توانند تأثیری در میزان نوع برخورد اجتماعی مردم داشته باشند؟

سارا در این بررسی قصد ندارد ارزش‌های فرهنگی آب و هوای گرم را بر سرد یا بالعکس تبلیغ یا ترجیح دهد. بلکه تنها خواهان نشان دادن تفاوت‌های رفتاری در مناطق گرم و سرد در میان مردمی با پیشینه‌های ارزشی متفاوت است تا بتواند توجه خواننده را به اهمیت درک این تفاوت‌ها جلب کند. این نویسنده با تاکید برتفاوت‌های فردی میان افراد، رفتار اجتماعی مردم در یک کشور خاص را با مملکت دیگری مقایسه می‌کند.

یکی از ویژگی‌های رفتاری در مناطق گرم اهمیت حفظ روابط اجتماعی میان افراد است. به این معنی که اغلب روابط مردم با در و همسایه گرم و چاق سلامتی‌ها طولانی است. مغازه‌ای در جنوب آمریکا یا در قاهره را در نظر بگیرید. مشتری پس از سلام وعلیک، احوالپرسی و ردوبدل کردن آخرین خبرهای محله با فروشنده در مورد چیزی که می‌خواهد بخرد سئوال می‌کند. حفظ ظاهر و دوستانه رفتارکردن در فرهنگ‌های گرم بسیار اهمیت دارد، اما در فرهنگ‌های سرد تاکید اصلی بر دادن اطلاعات درست و دقیق درباره موضوع مورد نظر است و نه مقدمه‌چینی طولانی برای رسیدن به اصل موضوع.

در این تامل و تعمق نویسنده در تعریف ویژگی‌های رفتاری در «فرهنگ‌های گرم و سرد» نتایجی مشخص را تدوین می‌کند. ازجمله او در چند زمینه ارزش‌های رفتاری را مقایسه می‌کند. به عقیده او در درجه اول تاکید اصلی در «فرهنگ‌های گرم» تمرکز بر «حفظ روابط» میان افراد است، در حالی که در فرهنگ‌های سرد، محور اصلی روابط «تقسیم وظایف و بازدهی هر فرد» یا غلبه «ضوابط بر روابط» متمرکز شده است.

به این مفهوم مردم اروپای شمالی اغلب با تاکید بر یک ویژگی بارز یعنی داشتن «بازدهی و فعالیت مفید» با صفت «سرد» توصیف می‌شوند. به همین ترتیب مردم در جنوب ایالات متحده با ویژگی گرم و هم «مردم‌دار» مشخص می‌شوند. به این معنی که «حفظ روابط بر ضوابط» در آن نواحی تقدم دارند.

سارا لنیر پس از مطالعه فرهنگ‌های به اصطلاح «گرم و سرد» تقسیم‌بندی جغرافیایی جالبی را نیز ارائه می‌کند. به این ترتیب مردم مناطق گرم و همچنین ساکنان مناطق سرد فارغ از آنکه در چه قاره یا کشوری زندگی کنند ویژگی‌های رفتاری مشابهی را نشان می‌دهند.

به عقیده او شباهت‌های فرهنگی و اجتماعی قابل توجهی میان مردم آمریکای لاتین با شهروندان شهرهای جنوبی در ایالات متحده آمریکا هست. به همین ترتیب یهودیان اروپایی الاصل اسراییل که در گروه «فرهنگ‌های سرد» قرار می‌گیرند، رفتارهای مشابهی با مردم پروتستان هلند در شمال اروپا دارند و می‌توان میان آن‌ها و یهودیانی که اصل و نسبی خاورمیانه‌ای دارند تفاوت‌های رفتاری مشخصی را مشاهده کرد.

به این ترتیب نویسنده معتقد است که مردم کانادا، شمال ایالات متحده امریکا، شمال اروپا، بخش اروپایی اسراییل، مردم سفیدپوست در نیوزیلند، استرالیا، جنوب برزیل، آفریقای جنوبی و دیگر نواحی در افریقا و هم سفیدپوستان اروپایی مهاجردر آرژانتین در بخش «فرهنگ‌های سرد» قرار می‌گیرند.

نکته مهم آنکه بعضی از نواحی سرد مانند روسیه در این گروه قرار ندارند. نویسنده معتقد است که ویژگی‌های رفتار اجتماعی مردم در این بخش از جهان به دلیل غلبه شیوه تولید کشاورزی در طی قرون رفتار و عادات روس‌ها را شبیه به مردم مناطق گرم کرده است. همچنین مردم بومی آلاسکا، نواحی سردسیر آند در آمریکای لاتین و بومیان ساکن دامنه هیمالایا هم در تقسیم‌بندی ذکر شده قرار نمی‌گیرند.

سارا لنیر در ادامه مردم آسیا، جزایر اقیانوس آرام، امریکای جنوبی (به استثنای بخش اروپایی آرژانتین و برزیل)، آفریقای شمالی و سیاه، کشورهای حوزه مدیترانه (به جز مهاجران اروپایی در اسراییل)، خاورمیانه و کشورهای بالکان را در دسته «فرهنگ‌های گرم» قرار می‌دهد.

برای مثال یک آمریکایی که در ایالت جورجیا متولد شده است به سارا می‌گوید: «وقتی برای کار در شرکتی به فیلیپین رفتم از همان لحظه ورود خودم را درخانه‌ام حس می‌کردم. فیلیپینی‌ها هم مثل همشهریان من مهمان‌نواز، بدون دیسپلین، گرم و سرحال بودند.»

سارا لنیر مردم آسیا، جزایر اقیانوس آرام، امریکای جنوبی (به استثنای بخش اروپایی آرژانتین و برزیل)، آفریقای شمالی و سیاه، کشورهای حوزه مدیترانه (به جز مهاجران اروپایی در اسراییل)، خاورمیانه و کشورهای بالکان را در دسته «فرهنگ‌های گرم» قرار می‌دهد.

گفتیم که یکی از ویژگی‌های رفتاری در مناطق گرم اهمیت حفظ روابط اجتماعی میان افراد است. به این معنی که اغلب روابط مردم با در و همسایه گرم و چاق سلامتی‌ها طولانی است. مغازه‌ای در جنوب آمریکا یا در قاهره را در نظر بگیرید. مشتری پس از سلام وعلیک، احوالپرسی و ردوبدل کردن آخرین خبرهای محله با فروشنده در مورد چیزی که می‌خواهد بخرد سئوال می‌کند. حفظ ظاهر و دوستانه رفتارکردن در فرهنگ‌های گرم بسیار اهمیت دارد، اما درفرهنگ‌های سرد تاکید اصلی بر دادن اطلاعات درست و دقیق درباره موضوع مورد نظر است و نه مقدمه‌چینی طولانی برای رسیدن به اصل موضوع. در مغازه‌ای هلندی در شهر لاهه سلام علیک و احوالپرسی و گفتگوی مفصل درباره همه اخبار محله و هوا رایج نیست. به همین دلیل وراجی نیم ساعته یک امریکایی اهل جورجیا که برای خریدن سیگار آمده، برای یک مغازه‌دار هلندی اغراق‌آمیز و زیادی است. یا برای هلن که اصلاً اهل مادرید است، قیافه جدی فروشنده هلندی بیش از حد معمول سرد و بی‌تفاوت به نظر می‌آید؛ به‌خصوص که جواب‌هایش هم خیلی کوتاه و سریع هستند.

سارا لنیر در این بررسی ویژگی‌های رفتاری فرهنگ‌های گرم و سرد را در چند حوزه از هم تفکیک می‌کند. او با تکیه بر تفاوت‌های فردی میان انسان‌ها از بخشی از خصوصیات جمعی رفتاری نام می‌برد. در این تقسیم‌بندی او این موارد را برمی‌شمرد:

در فرهنگ‌های گرم متمرکز بر روابط:

- حفظ ظاهر و برخورد دوستانه در روابط روزمره ارجحیت دارند.

- آشکارکردن احساسات و عواطف مهم‌اند و جامعه در کلیت خود احساس‌گراست.

- در روابط روزمره توجه به وقت و بازدهی هرچه بیشتر در روابط کاری اغلب اولویت ندارند.

- برخورد و گفت‌وگوی صریح مرسوم و معمول نیست که در ارتباط افراد فوراً وارد اصل مطلب شوند. به همین خاطر مقدمه چینی لازم هست.

در فرهنگ‌های سرد مبتنی بر اجرای وظایف:

- جامعه در کلیت خود تقسیم وظایف و اجرای دقیق ضوابط را ارج می‌نهد.

- در ارتباط فردی دادن اطلاعات دقیق و درست خیلی اهمیت دارد. مقدمه چینی‌ و از این شاخ به آن شاخ پریدن مرسوم نیست.

- جامعه درکلیت خود سعی در کنترل احساسات دارد و منطق‌گراست.

به عنوان سخن آخر بد نیست یک مثال ساده از برخورد دو دوست با فرهنگ‌های گرم و سرد مطرح کنیم: سارا لنیر از هلن دوست هلندی‌اش می‌پرسد نظرت راجع به مدل جدید موی من چیست؟ هلن در پاسخ سعی می‌کند دقیق و مشروح راجع به مدل موی سارا و اینکه به او می‌آید یا نه، حرف بزند. هلن فکر می‌کند که باید رک و پوست کنده نظرش را بگوید و می‌گوید که این مدل مو صورتت را بزرگ‌تر نشان می‌دهد. او توجهی به این موضوع ندارد که این حرف سارا را ناراحت می‌کند یا نه. سارا در واکنش می‌گوید: «خوشم نیامد که این حرف را زدی» و هلن جواب می‌دهد: «چرا ناراحت شدی؟ خودت از من خواستی که نظرم را درباره مدل موهایت بگویم و نظر من ربطی به شخص تو ندارد. فقط مربوط به مدل مویت است.»

پانویس:

[۱](Foreign to Familiar: A Guide to Understanding Hot - And Cold - Climate Cultures)