نسخه قابل چاپ

بیژن روحانی - پس از دو سال بحث و بررسی، «لایحه جامع خاک» به منظور مقابله با فرسایش و آلودگی خاک در ایران به زودی به تصویب مجلس خواهد رسید. سازمان حفاظت محیط زیست کشور که در تهیه این لایحه مشارکت داشته اعلام کرده است تمام نظرات این سازمان در این لایحه در نظر گرفته شده است. این لایحه که توسط وزارت جهاد کشاورزی تهیه شده است پس از تصویب در دولت در سال ۱۳۸۹ به مجلس رفت. مطابق این لایحه قرار است گاردی به نام «گارد حفاظت خاک» تشکیل شود و وزارت جهاد کشاورزی و سازمان محیط زیست به عنوان مجری آن مشخص شده‌اند.

میزان فرسایش خاک در ایران بالاتر از میزان متوسط در بسیاری از کشورهای جهان است. مطابق آمار انجمن علوم خاک ایران، میزان فرسایش خاک در کشور سه برابر متوسط قاره آسیاست و رتبه نخست فرسایش خاک را در میان کشورهای در حال توسعه و حتا در جهان دارد. علیرضا فلاح عضو هیئت علمی تحقیقات خاک و آب و دبیر انجمن علوم خاک ایران به خبرگزاری کشاورزی ایران (ایانا) اعلام کرده است با توجه به این آمارها اهمیت تدوین قانونی برای حفاظت از خاک دو چندان است. به گفته فلاح محورهای اصلی این لایحه حفاظت از خاک‌های کشاورزی، جلوگیری از آلودگی خاکی، افزایش حاصلخیزی و تهیه نقشه خاک کشور است.

فرسایش خاک چیست؟

خاک مجموعه‌ای از مواد معدنی و آلی و موجودات زنده است است که از تجزیه و تخریب سنگ‌ها به وجود می‌آید. خاک براثر تاثیر عوامل مختلف محیطی، میکرو ارگانیسم‌ها، عوامل ژنتیکی و در طول زمان روی پوسته زمین شکل می‌گیرد. 

لایحه جدید که توسط دولت تدوین شده و اکنون در دستور کار مجلس قرار دارد، دارای پنج فصل است. در فصل سوم انجام هر عملی که خاک را آلوده کند ممنوع شده است.افرادی که به عمد خاک را آلوده کرده باشند به حبس از شش ماه تا پنج سال محکوم خواهند شد، و در صورت تکرار این مجازات دو برابر می‌شود. کسانی که به طور سهوی موجب آلودگی خاک شوند موظفند جریمه‌های زیست محیطی بپردازند و خاک را به حالت پیش از آلودگی بازگردانند.

فرسایش خاک یعنی کاهش ضخامت لایه اصلی تشکیل دهنده سطح خاک و جدایی و جا‌به جا شدن ذرات اصلی آن توسط یک عامل انتقال دهنده. فرسایش خاک می‌تواند توسط عوامل مختلفی طبیعی یا انسانی رخ دهد. عوامل طبیعی مانند تندبادها و طوفان‌ها یا سیلاب‌ها خاک را با خود جابه‌جا کرده و می‌برند. فرسایش خاک سبب از دست رفتن حاصلخیزی و فقیر شدن آن می‌شود و از سوی دیگر با رسوب در آبراهه‌ها و مخزن سدها و دریاچه‌ها به منابع آبی آسیب فراوان می‌رساند. گستردگی فرسایش خاک می‌تواند یک سرزمین حاصلخیز را به مرور زمان به بیابانی بی‌حاصل تبدیل کند.

اما فعالیت‌های انسانی نیز سهم مهمی در فرسایش و تخریب خاک دارد.از بین بردن پوشش گیاهی و همین طور کشت نامناسب به خصوص کشت در زمین‌های شیب‌دار جزو عوامل مهم تخریب و فرسایش خاک هستند. جنگل‌ها طی سده‌های طولانی باعث پایداری خاک شده‌اند، اما با از بین رفتن آن‌ها توسط فعالیت‌‌های انسانی، خاک آن مناطق در برابر سیلاب‌ها و عوامل طبیعی دیگر بدون حفاظ باقی مانده و در معرض فرسایش قرار می‌گیرد. آمارها نشان می‌هد در منطقه البرز میزان فرسایش سالانه خاک برابر با سیزده و نیم تن در هر هکتار است. در این منطقه عریانی بیش از حد دامنه‌های شمالی و جنگل‌تراشی از دلایل عمده شدت گرفتن فرسایش خاک است. از دیگر عوامل مهم انسانی که در فرسایش خاک سهیم هستند می‌توان از چرای بی‌رویه و زیاد از حد دام، شخم زدن در جهت شیب زمین، استفاده از روش‌های نادرست کشاورزی مانند انتخاب محصول نامناسب برای کاشت، آبیاری نادرست زمین‌های کشاورزی، جاده‌سازی، معدن کاوی و برداشت مواد معدنی به صورت غیرفنی و غیراصولی نام برد.

آلودگی خاک

اما به جز فرسایش خاک باید از آلاینده‌‌های مختلف نیز به عنوان یکی از تهدیدات مهم خاک در ایران نام برد. عوامل مختلفی از فعالیت‌های صنعتی و کشاورزی گرفته تا رشد و توسعه‌شهرنشینی و دفع نامناسب پسماند‌ها و فاضلاب‌ها و همچنین نشت و نفوذ مواد نفتی در آلوده کردن خاک‌های ایران دخیل هستند. استفاده از کودهای شیمیایی به ویژه کودهای فسفره و آبیاری زمین‌های کشاورزی با پساب تصفیه نشده، و از سوی دیگر ورود پساب‌های صنعتی، کشاورزی و خانگی و دفن زباله‌های حاوی فلزات سنگین در خاک نیز جزو منابع آلوده کننده هستند. پسماندهای بیمارستانی، نشت و نفوذ نفت از لوله‌ها و مخازن انتقال نفت و حتا دفع وسایل الکتریکی و الکترونیکی مانند رایانه‌‌ها نیز خاک را به شدت آلوده می‌کنند.

لایحه جامع خاک

استفاده از کودهای شیمیایی به ویژه کودهای فسفره و آبیاری زمین‌های کشاورزی با پساب تصفیه نشده، و از سوی دیگر ورود پساب‌های صنعتی، کشاورزی و خانگی و دفن زباله‌های حاوی فلزات سنگین در خاک نیز جزو منابع آلوده کننده هستند.

لایحه جدید که توسط دولت تدوین شده و اکنون در دستور کار مجلس قرار دارد، دارای پنج فصل است. در فصل سوم انجام هر عملی که خاک را آلوده کند ممنوع شده است. تعیین استاندارد آلاینده‌های ورودی به خاک، و تهیه فهرست منابع آلوده کننده خاک برعهده سازمان محیط زیست است که باید با همکاری با موسسات و وزارتخانه‌های دیگر به این کار بپردازد. آلوده‌کنندگان خاک چنان‌چه ظرف مدت معینی اقدام به رفع آلودگی نکنند، توسط نهادهای انتظامی از کار و فعالیت آن‌ها جلوگیری به عمل خواهد آمد، و اگر واحد آلوده‌ کننده همچنان به فعالیت خود ادامه دهد، مجازت‌هایی شامل آن خواهد شد.

افرادی که به عمد خاک را آلوده کرده باشند به حبس از شش ماه تا پنج سال محکوم خواهند شد، و در صورت تکرار این مجازات دو برابر می‌شود. کسانی که به طور سهوی موجب آلودگی خاک شوند موظفند جریمه‌های زیست محیطی بپردازند و خاک را به حالت پیش از آلودگی بازگردانند.

این لایحه همچنین نقش رسانه‌ها را در آموزش عمومی برجسته کرده است و از سازمان محیط زیست خواسته به همراه صدا و سیما و سایر رسانه‌هایی که نقش اطلاع رسانی دارند نسبت به آموزش برای حفاظت از خاک و جلوگیری از آلودگی آن اقدام کند.

در همین زمینه:

خاک خوب، رویایی برای تهران