روزگار زنان کرسی‌نشین در مجلس ایران

نعیمه دوستدار - زنان از نخستین دوره در مجلس شورای اسلامی حضور داشته‌اند، اما اگر تعداد آنان را یکی از نشانه‌های مشارکت‌شان در امور سیاسی به ویژه در مجلس بدانیم، نمره قابل قبولی نمی‌گیرند. در اولین دوره مجلس شورای اسلامی، چهار زن به مجلس راه پیدا کردند. مجلس پنجم رکورددار تعداد زنان نماینده بود که در آن ۱۴زن بر صندلی‌های نمایندگی نشستند، اما مجلس هشتم با هشت نماینده زن، نقطه اوج کاهش تعداد زنان در مجلس بوده است وحالا هم با کاهش سه درصدی داوطلبان نمایندگی و تحریم انتخابات از سوی بسیاری از گروه‌های سیاسی، معلوم نیست چند زن به مجلس راه پیدا کنند. این در حالی است که برخی از زنان طیف اصول‌گرا هم نسبت به این روند نزولی ابراز نگرانی کرده‌اند و حتی مریم بهروزی، دبیرکل جامعه زینب، چندماه پیش از طرحی خبر داد تا بر مبنای آن تعداد زنان نماینده افزایش پیدا کند. لاله افتخاری، نماینده مجلس هشتم هم از اهمیت بیشتر شدن تعداد زنان در مجلس برای پیگیری مطالبات آن‌ها سخن گفته است.

 

در کنار این روند روبه کاهش که نشانه‌هایی از بی‌اعتمادی زنان و بی‌انگیزگی آن‌ها در مشارکت سیاسی و حضور در مجلس دارد، کیفیت حضور آن‌ها بیش از هر چیز مورد بحث است. زنان در دوره‌های مختلف مجلس ایران چگونه حضوری داشته‌اند و نقش آن‌ها در پیگیری مطالبات‌ زنان چه بوده است؟

 

این حقیقت را نمی‌شود انکار کرد که نمایندگان زن مجلس ایران، در هیچ دوره‌ای نماینده تمام زنان این کشور نبوده‌اند. در واقع، بر اساس قانون که التزام به ولایت فقیه را شرط ورود به مجلس می‌داند و بر پایبندی به اصول ایدئولوژیک تاکید می‌کند، در عمل تنها زنان مذهبی حق ورود به مجلس را دارند. این حقیقت، در کنار این واقعیت که در 30 سال گذشته، زنان راه پیدا کرده به مجلس، همیشه وابستگی‌های جناحی خاصی داشته‌اند یا از نسبت‌های فامیلی برای ورود به مجلس استفاده کرده‌اند، نشان‌دهنده این است که راه ورود زنان مستقل به مجلس در عمل بسته بوده و تلاش‌هایی که گاه زنان مستقل بدون وابستگی جناحی یا خانوادگی برای ورود به مجلس کرده‌اند، در ‌‌نهایت بسیار محدود مانده است. زنان معمولی جامعه، هرگز خود را محرم این گروه احساس نکرده‌اند و نقشی برای خود قائل نشده‌اند. به این ترتیب، در بیشتر موارد خواست عمومی زنان جامعه به خواست‌های جناحی تقلیل پیدا کرده یا در مجموعه اقدامات عمومی مجلس گم شده است.

 

به عنوان یک الگوی کلی، زنان نماینده در تمام دوره‌های مجلس تلاش کرده‌اند قوانین را به نفع زنان تغییر دهند. البته تفسیر این‌که کدام قوانین به نفع زنان است، موضوعی است که با توجه به وابستگی‌های جناحی و خاستگاه فرهنگی و ایدئولوژیک زنان نماینده، تفسیر متفاوتی داشته است. به همین دلیل است که در دوره‌های مختلف مجلس، بر حسب این که نمایندگان زن وابسته به چه طیفی بوده‌اند، قوانین مربوط به زنان گاه مناقشه‌برانگیز و دردسرساز شده‌اند.

 

مجلس اول، در دوران بحران سیاسی کشور تشکیل شد. تعدد بحران‌ها و فراگیری‌شان باعث شد مسائل زنان حتی برای خود زنان نماینده هم اولویتی نداشته باشد. با این حال، در اواخر دور اول، مریم بهروزی، با توجه به شرایط جامعه، طرح حضانت فرزندان را برای زنانی که همسران‌شان شهید شده یا فوت کرده بودند، مطرح کرد و هرچند سایر نمایندگان زن از آن پشتیبانی کردند، با دشواری‌های زیاد تصویب شد. اعظم طالقانی هم چندین طرح برای بهتر کردن وضعیت زنان به مجلس ارائه کرد که همه به خاطر مغایرت با قانون اساسی و شرع رد شدند.

 

در دور دوم مجلس، طرح بیمه زنان بی‌سرپرست مطرح شد که ‌آن هم به دلیل کارشکنی‌ها تصویب نشد. مریم بهروزی در گفت‌و‌گویی با خبرگزاری ایلنا، درباره مشکلات زنان در ارائه این طرح‌ها می‌گوید: "هزینه‌بر بودن و ایجاد بار مالی برای دولت، باعث می‌شد در شرایط آن زمان جامعه بعضی‌ها تصویب این قوانین را به صلاح ندانند."

 

او همچنین به فضای ذهنی و روانی برخی از مردان جامعه و نمایندگان مجلس اشاره می‌کند و می‌گوید: "برخی از نمایندگان مرد در بحث درباره طرح بیمه زنان بی‌سرپرست در صحن علنی و از پشت تریبون مجلس می‌گفتند به جای طرح حمایت از زنان بیوه، بهتر است تعدد زوجات آزاد شود تا زنی بی‌سرپرست و بیوه باقی نماند."

 

طرح بازنشستگی زنان با  ۲۰ سال ‪ سابقه از طرح‌های دیگری بود که در دوره اول و دوم تصویب شد.

 

در سومین دوره مجلس،۳۴‌ طرح  ‪ در مورد زنان، کودکان و خانواده بررسی شد و ۲۷مورد به تصویب رسید. تعدادی از طرح‌ها هم رد یا مسترد شد یا این که مسکوت ماند. این قوانین بیشتر قوانینی بودند که حقوق و مزایا، بیمه و... شهدا و اسرا را به خانواده آن‌ها هم منتقل می‌کرد.

 

در مجلس چهارم، تعداد زنان به ۹نفر رسید. طرح کمیسیون زنان از این مجلس و به وسیله نفیسه فیاض‌بخش مطرح شد، اما نمایندگان آن دوره که از جناح معروف به راست بودند با آن مخالفت کردند. دلیل مخالفت هم این بود که نباید مسئله زنان را از بقیه جدا کرد. کمیسیون زنان و خانواده، سرانجام در مجلس پنجم تشکیل شد، اما در مجلس ششم در کمیسیون اجتماعی مجلس ادغام و در مجالس هفتم و هشتم به فراکسیون زنان تبدیل شد.

 

در مجلس پنجم، ۵۱ طرح و لایحه درباره زنان، خانواده و کودکان به مجلس تقدیم شد که ۳۷مورد به تصویب مجلس و تایید شورای نگهبان رسید. تشکیل کمیسیون ویژه امور زنان و خانواده و الحاق یک تبصره به قانون خدمت نیمه وقت بانوان و قانون اختصاص تعدادی از دادگاه‌های موجود به دادگاه خانواده از قوانین این دوره مجلس بود. طرح به روز کردن مهریه هم در این دوره به تصویب نهایی رسید.

 

مجلس ششم اما با همه مجلس‌ها متفاوت بود. زنان مجلس ششم که به جناح اصلاح‌طلب تعلق داشتند، بیش از همه خبرساز شدند. حضور چهره‌های متفاوت با پوشش متفاوت، نمایندگان این دوره را از بقیه متمایز کرد. موضع‌گیری زنان مجلس ششم به ویژه درباره طرح‌ها و لوایح مرتبط با زنان متفاوت بود. الحاق ایران به کنوانسیون رفع تبعیض زنان، مهم‌ترین مصوبه فراکسیون زنان مجلس ششم بود که با مخالفت جدی مراجع تقلید مواجه شد. هرچند در ‌‌نهایت بعد از فعل و انفعالاتی ماده واحده این لایحه به تصویب مجلس رسید، اما زمانی که این مصوبه برای رسیدگی به شورای نگهبان رفت، این نهاد، آن را با اصل۹ قانون اساسی و ضروریات اسلام مانند ارث، قصاص، دیه، طلاق، شهادت، سن بلوغ، حجاب و تعدد زوجات در تعارض دانست و آن را رد کرد.

 

بازبینی‌ قانون‌ ممنوعیت اعزام‌ دانشجویان‌ دختر به‌ خارج‌ از کشور، طرح دیگری بود که شورای‌ نگهبان‌ آن را به‌ دلیل‌ ذکر نشدن‌ عبارت‌ اذن‌ ولی‌ قانونی، غیر شرعی‌ دانست‌ و به‌ مجلس‌ پس‌ فرستاد. اصلاح قانون طلاق، قانون عسر و حرج، افزایش سن حضانت کودکان، اهدای جنین، پرداخت نفقه و اجرت‌المثل به زنان، برابری دیه زن و مرد، تابعیت زنان، طرح‌های سقط‌ درمانی، سن رشد دختران و آموزش اجباری پیش از ازدواج از دیگر مصوبات فراکسیون زنان در مجلس ششم بود.

 

در مجلس هفتم هم ۱۲‌نماینده زن به جناح محافظه‌کار تعلق داشتند. با این‌که‌ می‌توانستند مانند مجلس چهارم و پنجم با هم فراکسیون قوی‌تری داشته باشند، ولی در عمل در چهار سال حضورشان در مجلس، فراکسیون زنان چندان فعال نبود. لایحه مناقشه‌برانگیز حمایت از خانواده که در کنار دیگر مسائل، به مرد‌ها اجازه می‌داد بدون رضایت همسر اول‌شان، ازدواج مجدد داشته باشند، در مجلس هفتم، در واقع از سوی دولت، قوه قضاییه و دفتر ریاست جمهوری ارائه شد.

 

در آخرین دوره مجلس، فراکسیون زنان با هشت عضو، همواره بسیار مورد انتقاد بوده است. بیشترین انتقاد، به دوره‌ای برمی‌گردد که مجلس هشتم در حال تصویب لایحه حمایت از خانواده بود. موادی از این لایحه که مربوط به ثبت ازدواج موقت، شرایط ازدواج مجدد و مالیات بر مهریه می‌شدند، اعتراض‌ها را به عملکرد زنان برانگیخت. علاوه بر آن، قوانینی مانند ارث زن از اموال همسر و عدم انتقال تابعیت زنان ایرانی به فرزندان حاصل از ازدواج با مردان خارجی، از قوانینی هستند که در مجلس هشتم به تصویب رسیده است.

 

زنان در مجلس هفتم و مجلس هشتم به وضوح گرایش‌های مردسالارانه داشته‌اند. نمایندگان این دوره حتی بررسی و تصویب لایحه حمایت از خانواده را تحول بزرگی در حوزه زنان و خانواده می‌دانند. عملکرد آن‌ها نشان می‌دهد هیچ‌کدام دربرابر نابرابری‌های جنسیتی اقدامی نکرده‌اند و حتی از طرح‌هایی مانند تعدد زوجات حمایت کرده‌اند. حمایت این نمایندگان از طرح‌های مربوط به جداسازی و تفکیک جنسیتی آشکار بوده است.

 

دایره انتقاد به زنان مجلس هشتم آن‌قدر وسیع است که مریم بهروزی، دبیرکل جامعه زینب که خود نیز جزو محافظه‌کاران به شمار می‌رود، در گفت‌وگویی درباره عملکرد آ‌ن‌ها گفته ‌است: "حضور زنان در مجلس به حضوری تزئینی و دکوری تبدیل شده و متاسفانه زنان مجلس هیچ تلاشی برای تغییر وضعیت زنان جامعه انجام نداده‌اند. آن‌ها تنها برای خالی نبودن عریضه وارد مجلس شده‌اند و گروه‌های سیاسی نیز به دلیل سوءاستفاده از رای زنان، تلاش دارند از ورود زنانی به مجلس حمایت کنند که بعد‌ها نظر مستقلی از خود نداشته و تابع باشند. باید زنانی توانمند در کمیسیون‌های مختلف مجلس حضور داشته و مسایل روز زن ایرانی را پیگیری کرده و توان اقناع و بررسی داشته باشند، نه این‌که در تصویب آرا نگاه‌شان به دیگران باشد و از خود استقلال رای نداشته باشند."

 

واکنش آن‌ها به این انتقاد‌ها هم اغلب تدافعی بوده است. آنها با تکیه بر پای‌بندی به شرع، رفتارهای منفعلانه خود را توجیه کرده‌اند. در واکنشی، طیبه صفایی، نماینده تهران که رئیس فراکسیون بانوان مجلس هشتم هم بوده است، در گفت‌وگو با روزنامه جام جم درباره انفعال زنان نماینده می‌گوید: "خانم شانی دارد و شاخص ما مثل آقایان بودن نیست. جامعه ما برخورد‌ها و منش‌های ویژه خاص خود را می‌طلبد و خانمی که هیاهو راه بیندازد و سر و صدا کند یا بیشتر تمایل داشته باشد جلوی دوربین قرار بگیرد، شاید در بعد آن مسائل و شاخصه‌های فرهنگی ما، روش مناسبی را انتخاب نکرده باشد."

 

این نماینده مجلس ایران، اثربخشی زنان را در کمیسیون‌های دیگر، همچنین در فراکسیون زنان تعریف می‌کند.

 

فاطمه رهبر، عضو دیگر کمیسیون زنان مجلس هشتم هم عملکرد این دوره را در حوزه زنان بی‌سابقه و مثبت می‌داند و به خصوص تصویب قانون افزایش سهم‌الارث زوجه از زوج را که در اصل، طرح مربوط به مجلس هفتم بود و در مجلس فعلی تصویب شد، نقطه درخشان عملکرد زنان مجلس معرفی می‌کند. دیگر نمایندگان این دوره هم ‌گاه با حرارت و حساسیت، از قوانین ضد زن بیشتر از مردان هم‌کرسی‌شان دفاع کرده‌اند و ‌گاه بر لزوم خشن‌تر شدن قوانین تاکید‌ کرده‌اند.

 

مجلس به عنوان مهم‌ترین کانون تصمیم‌گیری و مشارکت سیاسی در صورت حضور مستقیم نمایندگان ملت، شاید بهترین فضا برای پیگیری حقوق مردم باشد، اما این اتفاق در حالی قابل تحقق است که بر پایه دموکراسی بنا نهاده شده باشد و تامین حقوق اساسی مردم رکن تصمیم‌گیری‌های آن باشد. در چنین مجلسی، حضور نمایندگان زن، به عنوان نیمی از پیکره اجتماع، مهم و اثرگذار خواهد بود. به نظر می‌رسد مطالبات واقعی زنان ایران، هنوز با آن‌چه در ذهن نمایندگان‌شان می‌گذرد فاصله دارد.