نجات آثار بودایی افغانستان
بیژن روحانی - به‌فاصله‌ای اندک از جایی که روزی مخفیگاه بن لادن بوده است، اکنون عملیات باستان‌شناسی وسیعی به منظور نجات یکی از مهم‌ترین محوطه‌های بودایی افغانستان در جریان است.
[1]
«مس عینک» در فاصله ۴۰ کیلومتری جنوب شرقی کابل پس از بامیان دومین محوطه مهم بودایی افغانستان به‌شمار می‌آید و دارای شهرت جهانی است. باستان‌شناسان امیدوارند پیش از آغاز به کار معدن مس در این منطقه بتوانند تا جای ممکن آثار بودایی را، شامل پرستشگاه‌ها و دیرهای راهبان، نجات دهند. قدمت آثار این منطقه به سده‌های سوم تا هفتم میلادی می‌رسد. در کنار این آثار کهن یک معدن مس باستانی نیز قرار دارد. مشخص نیست این پرستشگاه‌های بودایی برای کارگرانی ساخته شده بوده است که در این معدن باستانی کار می‌کردند و یا اینکه راهبان بودایی که در این صومعه‌ها زندگی می‌کردند به کار استخراج مس نیز مشغول بوده‌اند.
دولت افغانستان در یک قرارداد مهم که جزو بزرگ‌ترین معاملات تجاری افغانستان است بهره‌برداری از معادن مس این منطقه را به مدت سی سال به یک شرکت چینی واگذار کرده است. علاوه بر مبلغ سه میلیارد دلاری اولیه، قرار است سالانه بخشی از سود چندین میلیون دلاری استخراج مس نیز نصیب افغانستان شود. پروژه‌ی استخراج مس از معدن مس عینک که یکی از بزرگ‌ترین پروژه‌ها در نوع خود است می‌تواند به رونق اقتصادی، برطرف شدن فقر و بیکاری در منطقه و ایجاد تاسیسات زیر بنایی کمک کند. از این پروژه به‌عنوان بزرگ‌ترین سرمایه‌گذاری در تاریخ افغانستان نیز نامبرده می‌شود. مقامات وزارت معادن و صنایع این کشور پیش‌تر اعلام کردند این معدن امکان کار را برای ده هزار نفر فراهم می‌کند.
اما آغاز به کار این معدن مساوی است با کندن بخش‌های وسیعی از کوه که نابودی آثار باستانی هزار و پانصد ساله را به دنبال خواهد داشت. در عملیات نجات‌بخشی آثار باستانی این منطقه، تنها آن بخش از آثار که قابلیت جدا شدن و انتقال به یک محوطه‌ی دیگر را دارند نجات خواهند یافت. علیرغم اهمیت جهانی این محوطه و حضور تعداد زیادی باستان‌شناس و کارگر برای نجات آثار باستانی، توجه بین‌المللی اندکی به این منطقه شده و خطری که آثار باستانی مس عینک را تهدید می‌کند کمتر مورد توجه قرار گرفته است.
در سال ۱۹۹۹، اندکی بالا‌تر از این محوطه‌ی باستانی، بن لادن رهبر گروه القاعده اردوگاه آموزشی خود را برای سازمان دهی عملیات یازدهم سپتامبر و دیگر عملیات خرابکارانه برپا کرده بود. آثار کم‌نظیر بودایی در منطقه مس عینک در سال‌های گذشته مورد غارت و تخریب فراوان قرار گرفته است. باستان‌شناسانی که اکنون مشغول کار در این محوطه هستند تعداد زیادی مجسمه بودایی یافته‌اند که سر آن‌ها از بدنشان جدا شده و توسط قاچاقچیان به سرقت رفته است.
عملیات استخراج معدن قرار است در سال ۲۰۱۴ شروع شود اما از هم‌اکنون کارگران چینی به این منطقه وارد شده و استقرار یافته‌اند. نجات‌بخشی آثار بودایی ابتدا در سال ۲۰۰۹ در «گل حمید» در مجاورت اردوگاه کارگران چینی آغاز شد. این عملیات نجات‌بخشی به‌طور مشترک توسط «مؤسسه ملی باستان‌شناسی» و «هیئت باستان‌شناسی فرانسه در افغانستان» هدایت می‌شود. در این کاوش‌ها بخشی از صومعه‌ی بودایی، یک نمازخانه‌ی مسقف، اتاق‌های راهبان و انبارهای صومعه به‌دست آمده است. همچنین تعدادی مجسمه سفالی و رنگین نیز به‌دست آمد که در میان آن‌ها پیکره بودای آرمیده نیز قرار دارد.
در سال گذشته کاوش‌های باستان‌شناسی به نقاط بالاتری در کوهستان‌های منطقه رسید. در اینجا یک مجموعه‌ی بزرگ به‌دست آمد که در میان محوطه آن هشت استوپا یا برج‌های آیینی برای نگهداری اشیای مقدس قرار داشت که در اطراف یک استوپای اصلی قرار گرفته بودند. در میان یافته‌های این محطوطه یک جفت پای بزرگ مربوط به مجسمه‌ای عظیم به‌دست آمد که بدنه‌ی آن یا به سرقت رفته و یا در سال‌های اخیر تخریب شده است. همچنین یک مجسمه بسیار نفیس چوبی بودا نیز به‌آمد که به دشواری در طی سده‌ها سالم باقی مانده بود.
اکنون باستان‌شناسان تنها چهارده ماه فرصت دارند تا آثار کم‌نظیر این منطقه را کشف و به مکان امنی منتقل کنند. وزارت اطلاعات و فرهنگ افغانستان اعلام کرده است از ماه جاری تعداد باستان‌شناسان فعال در این عملیات به ۶۵ نفر و تعدا کارگران به ۹۰۰ نفر افازیش خواهد یافت. این منطقه مهم اکنون توسط ۱۶۰۰سرباز نگهبانی می‌شود. هزینه‌ی عملیات نجات‌بخشی در حدود ۲۸ میلیون دلار برآورد شده است. بخش مهمی از آثار کشف شده به موزه‌ی کابل انتقال یافته‌اند اما این موزه اکنون نه جای کافی و نه امکانات مناسب را برای نگهداری تمام آثار کشف شده بودایی دارد. دولت افغانستان قصد دارد در نزدیکی معدن مس عینک موزه‌ای جدید بسازد تا بخشی از این آثار به آن منتقل شوند.
[2]
