ثبت خیابان‌های پایتخت به کدام راه می‌رود؟

بیژن روحانی - با ثبت بلوار کشاورز تهران در فهرست آثار ملی کشور، سازمان میراث فرهنگی امیدوار است بتواند از ارزش‌های فرهنگی این خیابان حفاظت کند.

در هفته گذشته سازمان میراث فرهنگی این خیابان را به عنوان یکی از نخستین‌ بلوارهای تهران که در دوران پهلوی اول ساخته شده است ثبت کرد. با این حال فعالان میراث معتقدند برخی محورهای فرهنگی و تاریخی دیگر در شهر تهران مانند خیابان لاله‌زار، بیش از بلوار کشاورز نیازمند توجه فوری  و رسیدگی هستند. از سوی دیگر، ساز و کارهای فعلی ثبت، جوابگوی حفاظت از محورها و خیابان‌های تاریخی نیست و در عمل کاری از پیش نمی‌برد.

از آب کرج تا بلوار کشاورز

بلوار کشاورز در محوری احداث شده است که پیش از این در آن نهر کرج یا «آب کرج» جاری بود.
این نهر در زمان قاجار ابتدا توسط حاجی میرزا آقاسی ایجاد شد و سپس امیر کبیر آن را تعمیر کرد و توسعه بخشید. نهر کرج تا پیش از تأمین آب تهران از طریق لوله‌کشی، یکی از منابع مهم تأمین آب مردم شهر بود.

بلوار کشاورز تهران که در همین محور شکل گرفته است، پیش از انقلاب نامش بلوار الیزابت بود؛ نامی که به افتخار ملکه بریتانیا بر آن نهاده بودند. این خیابان یکی از مکان‌‌های تفریحی مردم در سالیان گذشته محسوب می‌شد. وجود نهر یا آب کرج که از میان این محور گذر می‌کرد، این خیابان را به مکانی با صفا برای گذران اوقات فراغت و استفاده بردن از سایه‌سار درختان آن در تابستان تبدیل کرده بود.

بلوار کشاورز یکی از معدود خیابان‌هایی است که فضای کافی برای حرکت عابر پیاده دارد و از میان آن نیز هنوز نهری عبور می‌کند و همچنان یکی از سرسبزترین خیابان‌های پایتخت است، گرچه اکنون در مرکز یکی از شلوغ‌ترین محورهای شهر قرار دارد.

در دهه‌های بعدی در کناراین  بلوار تازه‌ساز، آثار معماری و شهری مدرنی ایجاد شد. مکان‌هایی مانند سینما بلوار، هتل بلوار و پارک لاله که هر کدام پاتوق‌ قشرهای مختلفی از مردم تهران بوده و همچنان نیز هست. اما شاید یکی از شاخص‌ترین ساختمان‌های این خیابان دو کیلومتری، ساختمان شیشه‌ای وزارت کشاورزی باشد که در ابتدای دهه ۵۰ خورشیدی و توسط عبدالعزیز فرمانفرماییان طراحی شد. ساختمانی به سبک معماری بین‌الملل که در زمان خود جزو آثار شاخص معماری مدرنیستی در تهران بود. ساختمان‌های دیگری مانند مجتمع سامان و برج‌های ۲۱ طبقه دوقلوی آن که در سال ۱۳۴۹ ساخته شدند نیز به این بلوار در دهه‌های ۴۰ و ۵۰ خورشیدی چهره یک محور مدرن و امروزی را بخشیدند.

دشواری‌های ثبت یک خیابان

امروز دیگر نام بلوار کشاورز در میان آثاری قرار گرفته است که باید برای همیشه حفظ و حراست شود.  پیش از این خیابان ولیعصر تهران نیز به عنوان یک محور تاریخی و فرهنگی در فهرست آثار ملی ثبت شده بود. اما پرسش اصلی این است که ثبت خیابان‌ها تا چه حد می‌تواند ارزش‌های فرهنگی و تاریخی آن‌ها را حفظ کند؟ و آیا در چارچوب فعلی مدیریت شهری و با ابزارهای قانونی موجود، می‌‌توان امیدوار بود که ثبت یک خیابان حافظ ارزش‌های فرهنگی آن باشد؟ گرچه ثبت یک ساختمان در فهرست آثار ملی می‌تواند تا حد زیادی حفاظت از آن را تضمین کند، اما دشواری‌های ثبت یک محور طویل شهری بیش از ثبت یک ساختمان یا محوطه تاریخی است. در مسأله ثبت خیابان، مسأله مدیریت شهری، مسأله ساخت و سازهای جدید  و طرح تفضیلی، و همچنین واقعیت‌های اقتصادی به شدت تأثیرگذار هستند.

طبق شواهد موجود، ثبت محور تاریخی و فرهنگی خیابان ولیعصر تاکنون نتوانسته چندان موفقیت‌آمیز باشد و به اهداف اصلی خود دست یابد. ثبت خیابان ولیعصر که به گفته کارشناسان ظاهراً تنها شامل محور آسفالت خیابان، پیاده‌روها، جوی آب و ردیف درختان‌اش می‌شود، نتوانسته است از حریم و آثار ارزشمندی که کنار این محور ساخته‌شده‌اند و همچنین از منظر تاریخی و طبیعی آن به‌درستی حفاظت کند. به اعتقاد کارشناسان میراث فرهنگی در تهران، پرونده ثبتی خیابان ولیعصر که با سفارش شهرداری تهران تهیه شده به دلیل مشکلات ساختاری که در حفاظت از این محور طولانی وجود دارد نمی‌تواند حافظ تمام ارزش‌های این خیابان ۱۸ کیلومتری باشد. از سوی دیگر مشخص نیست این پرونده چگونه می‌تواند با توجه به افزایش مداوم قیمت زمین و ملک در محور خیابان ولیعصر، جلوی ساخت و سازهای تجاری، سربرآودرن ساختمان‌های بلندمرتبه و تخریب آثار واقع در دو سوی این محور را بگیرد.

اما ثبت بلوار کشاورز و خیابان ولیعصر در حالی است که همچنان خیابان تاریخی لاله‌زار تهران در انتظار حفاظت از باقی‌مانده ارزش‌های فرهنگی خود به‌سر‌ می‌برد؛ خیابانی که قدمت تاریخی بیشتری دارد اما در طی چند دهه اخیر با سرعتی عجیب تمام یادگارهای گذشته آن یا فرسوده شده و یا تبدیل به فضاهای تجاری و بی‌کیفیت شده و خانه‌های قدیمی آن نیز تخریب شده‌اند. خیابانی که روزگاری با تماشاخانه‌هایش محور فرهنگی تهران بود، اکنون در قرق بورس لوازم الکتریکی و واحدهای صنفی و تجاری دیگر است. به جز تئاترها، سینماها و خانه‌های قدیمی لاله‌زار، اکنون هتل‌های قدیمی این خیابان نیز یکی یکی تغییر کاربری می‌دهند. ساختمان‌هایی که بخش مهمی از تاریخ معماری  دوران مدرن در ایران در دهه‌های ابتدایی سده حاضر خورشیدی بوده و برخی از آن‌ها اثر معماران مشهوری چون وارتان یا میناسیان هستند.

پرسش فعالان میراث فرهنگی این است: اکنون که روند ثبت برخی خیابان‌ها در فهرست آثار ملی کشور آغاز شده، چرا به ارزش‌های نادر فرهنگی و تاریخی خیابان‌هایی مانند لاله‌زار توجهی نشده‌است. کدام فوریت سازمان میراث فرهنگی را به این نتیجه رسانده است که پیش از نجات محور ارزشمند و در خطری به نام لاله‌زار باید بلوار کشاورز را ثبت کند؟  از سوی دیگر این سئوال نیز مطرح است که ساز و کارهای فعلی تهیه‌ پرونده‌های ثبتی تا چه حد می‌تواند ضامن حفاظت از آثار فرهنگی در امتداد خیابان‌های طویل پایتخت باشد، آن هم در شهری که صدور مجوز برای ساخت و سازهای تجاری و مسکونی مقدم‌ بر هر حفظ یادگارهای فرهنگی است.