سرانجام رزم شبانه بهرام دوم با پتک

 فیروزه رمضان‌زاده- خبر تلخ بود اما باز هم،‌‌ همان تکرار مکررات و تکرار اشتباهات گذشته، اتفاقی که هنوز پاسخی قانع‌کننده برای چرایی بروز آن از سوی مسئولان سازمان میراث فرهنگی ارائه نشده است. آدینه‌شب گذشته بود که نخستین بار این خبر بر روی صفحه فیس‌بوک یکی از باستان‌شناسان منتشر شد.

فردای آن روز، خبرگزاری‌ها نقل کردند که فرد یا افرادی نا‌شناس با ورود شبانه به محوطه حفاظت‌شده نقش‌برجسته‌های ساسانی تنگ چوگان بخشی از نقش برجسته بهرام دوم را نابود کرده‌اند. بر اثر این آسیب‌دیدگی گرز آویزان از اسب بهرام در دومین نقش برجسته در ضلع غربی تنگ چوگان به کلی شکسته و از بدنه کوه جدا شد اما این تخریب در حالی روی داد که یک ماه پیش در همین غار شاپور انفجاری رخ داده بوذ.

یک روز پس از تخریب این اثر خبرگزاری chn آورد که "بومیان منطقه و انجمن دوستداران میراث‌ فرهنگی کازرون علت این اتفاق را خصومت‌های شخصی برخی از اهالی با سازمان میراث فرهنگی عنوان کردند."

یک باستان‌شناس فعال در محوطه‌های تاریخی استان فارس که نخواست نامش فاش شود در مورد نقش پیروزی بهرام دوم پادشاه ساسانی بر اعراب گفت: "در این نقش برجسته، بهرام دوم سوار بر اسب در سمت چپ نقش برجسته، در برابر پادشاه سرداری ایرانی یکی از بزرگان و یا از خانواده سلطنتی به شکل تمام‌رخ حکاکی شده است. پشت سر او، سه تن از بزرگان عرب به شکل تمام‌قد و سه تن دیگر به‌صورتی که فقط سر و سینه آن‌ها دیده می‌شود با هدایای شتر در مقابل شاه ایستاده‌اند. این نقش در اثر جریان انشعابی از آب رودخانه شاپور در کانالی که در کنار و روی نقوش عبور می‌کرد دچار فرسایش شده و بعضی از جزئیات آن از بین رفته است. آثار این فرسایش امروزه به صورت یک بریدگی عمیق در کمره نقش برجسته بر جای مانده است."

"زمانی حتی قسمتی از نقش برجسته کرتیر در نقش رجب فارس مورد تخریب غارتگران واقع شد، زمانی حتی قسمتی از یکی از نقش برجسته‌های حیاط کاخ تچر تخت جمشید را با پیچ‌گوشتی و چکش تخریب کردند اما بدون هیچ برخوردی تنها سکوت کردند. "

بنا بر اطلاعات ارائه شده از سوی علی اکبر سرفراز، در سالیان گذشته در محلی‌هایی که بر روی زمین کشاورزی قرار داشت و درختکاری می‌کردند، برای آب‌رسانی به کشت و زرع‌ خود کانالی از بالادست رودخانه و به موازات کوه کشیدند که در آن آب جاری می‌شده. آب این کانال به تدریج و در طول ۳۰۰ سال نقش‌ها را خورده و شیار عمیقی بر جای گذاشته است.

این باستان‌شناس در تشریح آخرین اطلاعات موجود بر اساس آخرین بازدید کار‌شناسان از اثر افزود: "همان‌طور که گفته شد میانه نقش برجسته در اثر فرسایش رودخانه از بین رفته بود ولی جزئیات قسمت پایینی و بالایی به‌خوبی مشخص بود."

محسن عباس‌پور، عضو انجمن هم‌اندیشان جوان کازرون نیز با اشاره به نزدیکی چشمگیر پیکره تراشیده شده بهرام از یک نقش برجسته به یک مجسمه گفت: "تصویر بهرام و اجزای مرتبط با آن مانند اسب و گرز آسیب دیده و بیرون‌آمدگی قابل توجهی از سایر سطوح نقش دارد. از سوی دیگر این نقش نسبت به سایر نقش‌برجسته‌های ضلع غربی تنگ چوگان به لحاظ ارتفاعی در سطح پایین‌تری قرار گرفته و دسترسی به آن‌ها نیز آسان‌تر است."

این فعال میراث فرهنگی تأکید کرد که "سایر نقوش و آثار تاریخی بیشاپور به ویژه مجسمه شاهپور به خاطر مشکلات فاحش حفاظتی بهترین فضا برای تخریب به شمار می‌روند. برای نمونه می‌توان به اولین نقش برجسته ضلع شرقی تنگ چوگان که درست زیر قلعه دختر بیشاپور حجاری شده اشاره کرد که فقط پنج متر با جاده فاصله دارد و هر فرد می‌تواند به راحتی و بدون دردسر به این نقش برجسته دسترسی داشته باشد.

اعزام مرمتگران سنگ تخت جمشید به کازرون

باستان‌شناسی که با او به گفت‌وگو نشستیم از ورود یک گروه متخصص از مرمتگران سنگ تخت جمشید برای مرمت این بخش تخریب‌شده خبر داد و گفت: "در حال حاضر نقش برجسته محصور شده و کسی حق نزدیک شدن به آن را ندارد. زیرا افرادی که این قسمت از نقش برجسته را تخریب کرده‌اند، تنها به تخریب این قسمت پرداخته‌اند و قسمت‌های خرد شده در محل باقی مانده است، مرمتگران سنگ که از استادکاران و کار‌شناسان باسابقه تخت جمشید هستند، قادر به مرمت و باز- زنده‌سازی بخش تخریب‌شده هستند. ولی به هر حال روند فرسایش و از بین رفتن این اثر تاریخی بسیار تشدید خواهد شد."

عبدالرضا نصیری، معاون اداره کل میراث فرهنگی فارس در گفت‌و‌گو با ایرنا نیز ضمن اعلام ورود یک تیم چهار نفره متشکل از کار‌شناسان و مرمت‌کاران اداره کل میراث فرهنگی فارس برای مرمت این اثر تاریخی افزود: "به دلیل باقی ماندن قطعات جدا شده از نقش برجسته بهرام دوم در تنگ چوگان کازرون، امکان ترمیم این اثر و گذاشتن این قطعات در جای اصلی خود وجود دارد و احتمالاً طی سه تا چهار هفته، مرمت آن به پایان خواهد رسید."

متهم اصلی تخریب کیست؟

باستان‌شناس مورد اشاره این گزارش، علت بروز اتفاق یاد شده را تنها متوجه دولت، سازمان میراث فرهنگی و یگان حفاظت ندانست و گفت: "یکی دیگر از دلایل بروز چنین حوادثی می‌تواند ناشی از فقر فرهنگی در میان اقشار مختلف جامعه باشد. تا زمانی که مردم به آثار و اشیای فرهنگی و باستانی به دید اشیای عتیقه برای کسب در آمد نگاه کنند و آموزشی در جهت افزایش درک فرهنگی جامعه ارایه نشود، شاهد تکرار این فجایع خواهیم بود. تا زمانی که مردم به محض شنیدن نام یک اثر باستانی و باستان‌شناسی به فکر اشیای زیر خاکی و پول‌های رؤیایی بیفتند متأسفانه از دست هیچ‌کس کاری بر نمی‌آید."

وی مردم کازرون و اطراف بیشاپور را مردمانی دارای تعصب خاص نسبت به آثار تاریخی خواند و افزود: "آن‌ها این آثار را جزئی از خود می‌دانند. بسیار بعید به نظر می‌رسد که فرد یا افرادی از مردمان محلی این عمل را مرتکب شده باشند، اما با توجه به اینکه قسمتی از نقش برجسته تخریب و بقایای آن در محل‌‌ رها شده است شاید فرضیه خصومت شخصی تقویت یابد."

این باستان‌شناس نیز وضعیت حفاظتی بسیاری از نقوش برجسته و کتیبه‌های کشور به ویژه استان فارس را بسیار وخیم دانست و گفت: "زمانی حتی قسمتی از نقش برجسته کرتیر در نقش رجب فارس مورد تخریب غارتگران واقع شد، زمانی حتی قسمتی از یکی از نقش برجسته‌های حیاط کاخ تچر تخت جمشید را با پیچ‌گوشتی و چکش تخریب کردند اما بدون هیچ برخوردی تنها سکوت کردند. "

به باور این باستان‌شناس "تنها با آموزش‌های بسیار زیاد می‌توان سطح فرهنگی جامعه را بالا برد و از این تخریب‌ها جلوگیری کرد. "

"تنها با آموزش‌های بسیار زیاد می‌توان سطح فرهنگی جامعه را بالا برد و از این تخریب‌ها جلوگیری کرد. "

اما عضو انجمن هم‌اندیشان جوان کازرون متهمان اصلی این حادثه را دو گروه عنوان کرد و گفت: "با توجه به شرایط خاص گرز که هم از بیرون‌آمدگی قابل توجهی از نقش برجسته داشته و هم نسبتاً در دسترس بوده، احتمال حضور شخص یا اشخاص سارق قوی به نظر می‌رسد. دومین گروه که اتهام بیشتری متوجه آن‌هاست بعضی از افراد محلی هستند که به خاطر فعالیت‌های عمرانی یا توسعه اراضی و کارهایی از این دست که بیشتر در داخل حریم آثار بیشاپور قرار دارد مشکلات زیادی با سازمان میراث فرهنگی دارند. بار‌ها و بار‌ها هم تهدید کردند که آثار تاریخی را تخریب می‌کنند. در طول سال‌های گذشته بیشتر نگرانی ما به خاطر شرایط خاص غار و مجسمه شاهپور، متوجه این اثر باستانی بوده ولی به نظر می‌رسد این‌بار، گرز بهرام مورد هدف قرار گرفته است. مجموع شواهد موجود، اتهام تخریب را به طور مشخص متوجه یکی از این دو گروه می‌کند. به ویژه اینکه در طول سال‌های گذشته بار‌ها و بار‌ها شاهد سرقت‌ها، حفاری‌های غیر مجاز و دستبردهای مخفیانه به آثار پرشمار تاریخی کازرون بودیم. مواردی که کمتر گفته شده و کمتر فرصت عرض اندام در فضای رسانه‌ای کشور داشته‌اند. البته نباید پایگاه پژوهشی بیشاپور به عنوان اصلی‌ترین متولی حفظ و احیای مجموعه تاریخی بیشاپور و تنگ چوگان را از قلم بیندازیم."

اما یکی دیگر از باستان‌شناسان متخصص در حوزه آثار باستانی استان فارس دیدگاه دیگری داشت او نیز که نخواست نامش فاش شود انگیزه فرد یا افراد مخرب را به احتمال نزدیک به یقین یافتن گنج دانست و افزود: "شکستن نقش شکسته یاد شده، برای فرد متخلف بسیار وسوسه‌انگیز بوده است در غیر این صورت اگر منظور دیگری داشت به طور حتم چهره‌ها را خُرد می‌کرد."

وی این نکته را یادآور شد که "البته مردم منطقه تعصب بسیاری نسبت به این آثار دارند. آن‌ها همچون ناصر دیوان که شش ماه توانست برخی از خارجی‌ها را در کازرون زمینگیر کند، نخواهند گذاشت کسی به مظاهر تاریخیشان تعرضی کند. از این رو کسان دیگری از جایی دیگر مرتکب چنین بلاهتی شده‌اند. "

با وجود آنکه شش نقش برجسته ساسانی تنگ چوگان کازرون در سال ۱۳۱۰ به شماره ۲۴ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شدند عباس‌پور بر این باور است که "در طول چند سال گذشته صرفاً به حداقل‌های مرمتی و حفاظتی اکتفا شده است. اکنون وضعیت شهر بیشاپور و نقش برجسته بنا به چندین دلیل چون تخریب فنس‌کشی در بسیاری از نقاط، نبود نور‌پردازی برای دید مناسب در شب، محصور نبودن نقوش، کافی نبودن شمار نگهبان‌ها، نبود امکانات الکترونیکی حفاظتی، دسترسی آسان به تمامی مجموعه بیشاپور و نقوش برجسته حتی از روی فنس‌های موجود و از همه مصیبت‌بار‌تر تزئینی بودن میله‌های اطراف مجسمه شاهپور باعث شده که تقریباً تمامی ۲۰۰ هکتار مجموعه بیشاپور به همراه شش نقش برجسته تنگ چوگان و مجسمه شاهپور که در فاصله بسیار کمی از هم قرار گرفتند، هر کدام با تهدید مشابه گرز بهرام روبرو باشند. "

شب‌هایی که غار شاهپور بدون نگهبان می‌خوابید

عباس‌پور در مورد یگان و نقش آن‌ها در حفاظت از این مجموعه بی‌نظیر تاریخی گفت: "باید آب پاکی را روی دستتان بریزم. ۲۰۰ هکتار سایت پرارزش تاریخی همراه با شش نقش برجسته و مجسمه بی‌نظیر شاهپور، سرجمع با چند مأمور محافظت می‌شوند که شاید در تعطیلات نوروز که شاهد حضور بیشترین بازدیدکننده در این مجموعه هستیم به ندرت به ۱۰ نگهبان همزمان برسند. مثلاً در مورد همین غار شاهپور شاید برای شما جالب باشد که بدانید تا همین چند ماه پیش، نگهبانی از غار و مجسمه فقط در طول روز صورت می‌گرفته و شب‌ها هیچ نگهبانی در غار حاضر نبوده است. وقتی که ما فشار می‌آوردیم و انتقاد می‌کردیم، می‌گفتند بودجه برای افزایش نگهبان نیست. در مورد نقش برجسته‌ها هم در شب حادثه مثل بسیاری از شب‌های دیگر تنها یک نگهبان در محل حضور داشته است. صراحتاً تأکید می‌کنم حفاظت از شش نقش برجسته بیشاپور و نگهبانی از این همه آثار علاوه بر امکانات مناسب الکترونیکی و حفاظ‌های مطمئن فیزیکی به حضور حداقل سه نگهبان به صورت همزمان نیاز دارد، چرا که فاصله بین دو نقش سمت راست تنگ چوگان و چهار نقش سمت چپ تنگ چوگان را رودخانه شاهپور پر کرده و همین مسئله مشکلاتی را برای رفت و آمد نگهبان‌ها و سرکشی مرتب آن‌ها به هر شش نقش به وجود آورده است. "

تمامی ۲۰۰ هکتار مجموعه بیشاپور به همراه شش نقش برجسته تنگ چوگان و مجسمه شاهپور که در فاصله بسیار کمی از هم قرار گرفتند، هر کدام با تهدید مشابه به گرز بهرام روبرو هستند

وی در مورد سابقه سرقت و حفاری در این منطقه گفت: "متأسفانه در طول چند سال اخیر خود من شاهد چندین مورد حفاری‌های غیر مجاز بودم، متأسفانه به وضوح دیدیم که حفاری‌ها توسط افراد کارآزموده دارای مهارت‌های خاص کاوش با حداقل امکانات و تجهیزات انجام شده است. ترانشه‌های کوچک و دقیق در آثار پراکنده در دشت و کوه‌های کازرون یکی از همین شواهد است. متأسفانه در این میان میراث فرهنگی استان نیز کمتر موفق به دستگیری متخلفان در زمان حفاری شده است اما‌‌ همان شماری که در این موارد دستگیر شدند بیشتر از افراد محلی بوده‌اند که برای حمل اشیای تاریخی یا خرید و فروش آن‌ها فعالیت داشته‌اند."

به گفته یکی دیگر از باستان‌شناسان متخصص در حوزه آثار تاریخی استان فارس: "گویا جمعه شب نگهبان در محل خدمت خود حاضر نبوده. پس اشخاص مخرب که مترصد چنین فرصتی بوده‌اند از این مجال استفاده کرده و اینچنین بر پیکره نقش برجسته آسیب رساندند به طوری که خُرده‌ها را همانجا‌‌ رها کرده و متواری شدند."

خلاصه از هر راهی که به بیشاپور رسیده باشید، به تنگ چوگان می‌رسید، تنگ چوگانی که قامتش این روز‌ها در برابر برنامه‌های راه‌سازی و ده‌ها آسیب انسانی دیگر خموده شده و دم بر نیاورده است.